قبرستان ارامنه در مشهد
اگر گذرتان تا به حال به آرامگاه‌ها و گورستان‌های شهر خورده باشد، فضای حاکم بر آن قطعا شما را تحت تاثیر قرار خواهد داد. اما این برخی موارد مانند قبرستان ارامنه مشهد متفاوت است. اکثرا با سنگ‌های سفید و علامت صلیب یا شکل‌های مختلف، یادبود عزیزان‌شان را خواهید دید. می‌خواهیم سری به یکی از گورستان‌های ارامنه ایران بزنیم که فضای آن، برای مسیحیان و ارامنه استفاده می‌شده است. شاید تعجب کنید که این گورستان در دل شهر مقدس مشهد قرار گرفته است. هنوز هم خیلی از ساکنین مشهد از وجود چنین آرامگاهی که امروز به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده، بی خبرند. با رهی نو همراه باشید تا سری به این آرامگاه تاریخی ارامنه بزنیم. در حالت کلی ورود به قبرستان سخت است به خصوص اگر به آدم‌هایی که حالا در این جا آرام خوابیدند و احتمالا به دست فراموشی سپرده شدند فکر کنید. شاید هم، همچنان هر روز، فردی به یاد عزیزش به این قبرستان می‌آید. اینجا با قدمتی حدود یک قرن محل دفن مسیحیان و ارامنه‌ای بود که در یک قرن گذشته در شهر مشهد یا طوس زندگی می‌کردند.
رزرو هتل در مشهد با تخفیف ویژه
قبرستان ارامنه مشهد کجاست
قبرستان ارامنه در منطقه شمالی شهر قرار گرفته است. این قبرستان، در میدان ابوطالب مشهد، خیابان حر عاملی قرار دارد. ابتدای تقاطع شهید کریمی که می‌رسید، بنای متفاوت با بافت اطراف را خواهید دید. دیواری زرد رنگ کنار ساختمان شهرداری منطقه دو قرار گرفته است که در پشت آن حکایت یک قرن مدفون شده است. دری با پیشانی هلالی شکل که روی آن طرح صلیب با یک خط مورب طراحی شده است، در مقابل‌تان است. با وجودی که در حال حاضر این قبرستان در یکی از شلوغ‌ترین خیابان شهر قرار گرفته است اما در قدیم، یعنی حدود صد سال پیش، جایی به دور از مشهد بود. روزگاری این قبرستان یک باغ بود که حصار و ورودی نداشت اما بعد از گذشت یک قرن، با افزایش تعداد قبور، شهرداری دور آن دیوار کشید. در حال حاضر از این باغ تنها گورستانی باقی مانده که آرامگاه مسیحیان و ارامنه است. این بنا به ثبت آثار ملی رسیده است و مکانی تاریخی برای گردشگران و علاقه‌مندان محسوب میشود و بازدید از آن برای عموم آزاد است البته تا سال‌های قبل اجازه ورود به آن کمی سخت بود. در روزهای انتهایی سال میلادی که به این قبرستان بیایید، با تعداد زیادی از مسیحیان و ارامنه که برای زیارت عزیزان‌شان به این آرامستان آمده‌اند، روبرو می‌شوید.
آدرس قبرستان ارامنه مشهد: برای رفتن به این مکان تاریخی، می‌توانید از میدان احمدآباد سوار تاکسی شوید. بعد از چند چهارراه که رد کردید، به میدان ابوطالب خواهید رسید. سمت راست میدان بلوار حرعاملی به چشم می‌خورد. آن را تا طی کنید تا به چهارراه برسید. چهارراه را به سمت چپ بپیچید تقاطع بلوار حرعاملی با بلوار کریمی، کنار شهرداری منطقه دو دیوار زرد رنگ قبرستان را خواهید دید.
کلیسا قبرستان ارمنی های مشهد
از در که وارد قبرستان می‌شوید، یک ساختمان سفید در وسط محوطه توجه شما را به خود جلب می‌کند. اینجا کلیسا کاتارینه مقدس است که روزگاری تشریفات و مراسمات قبل از دفن، در آن برگزار می‌شد. ساختمانی که بر خلاف سایر کلیساهای دیگر نه اثری از گنبد بر آن است و نه برج ناقوسی روی آن می‌بینید. به همین دلیل شاید در گذشته مادور بود. مادور، نمازخانه مسیحیان محسوب میشود که در آن برخی از آئین‌های مسیحی اجرا می‌شد در حالی که در کلیسا تمام آئین‌های دین مسیحیت انجام میشود. قسمت ورودی ساختمان سه پله می‌خورد که از محوطه گورستان جدا میشود. در سر در کلیسا یک کتیبه قرار دارد که روی آن با خط ارمنی متن زیر نوشته شده است: "این کلیسا در سال 1947 میلادی توسط ملکن هارتوانیان و همسرش به یاد بانو کاتارینه هاکوپیان ساخته شده است"
خط بالا ترجمه همان نوشته روی کتیبه است. ملکن هارتوانیان یک ارمنی ثروتمند بود که همراه همسرش، به یاد بانو کاتارینه که مادر زن او محسوب می‌شد این بنا را ساختند. مقبره این زن و شوهر در جلوی در کلیسا کاتارینه با دو سنگ صلیبی شکل باشکوه قرار گرفته است که روی هر کدام چهار عدد عودسوز طراحی شده است. عودسوز روی سنگ قبرها برای روشن کردن کندر و عود است که مسیحیان روز یکشنبه برای شادی روح متوفی در این جایگاه‌ها روشن می‌کنند.
وارد که می‌شوید یک سالن چهار ضلعی پیش رویتان قرار دارد که در دل خود محراب و محل دعای مسیحیان را جای داده است. دو قاب عکس متعلق به حضرت مریم به همراه تندیس به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی در این جایگاه گنبدی شکل قرار داده شده است که چهار پله متقارن در دو طرف محراب به آن زیبایی معنوی بخشیده است.
به سقف گنبدی این مادور که نگاه می‌کنید می‌بینید با مقرنس تزئین شده است. اما چرا این گنبد از بیرون کلیسا در قبرستان ارامنه مشهد مشخص نیست؟ جالب است بدانید که به خاطر پشت بامی که این بنا دارد، گنبد داخل یک فضای مستطیلی قرار گرفته و با سایبان و ستون‌هایی که از این ساختمان در معرض دید بوده، کاملا پنهان شده است. سرداب بانو کاتارینه که 66 سال عمر کرد، در سمت راست محراب قرار دارد. در سمت راست درب خروجی کلیسا، یک کروکی از قبرهایی که مشخصات صاحبان‌شان معلوم بوده به دیوار نصب شده که حدودا به 202 نفر می‌رسند. این کروکی به خاطر این است تا بازمانده‌هایی که اکثرا محل اقامت‌شان خارج از ایران بوده و دیر به دیر به این آرامگاه سر می‌زنند، برای پیدا کردن عزیزان‌شان اذیت نشوند.
وسعت قبرستان ارامنه مشهد
تاریخ این قبرستان نشان می‌دهد وسعت آن حدودا 4 هکتار بود در حالی که در اسناد میراث فرهنگی و گردشگری، وسعتی حدود 2 هکتار برای آن تعیین شده است. قسمت‌هایی از این گورستان را شهرداری تخریب کرد و بخشی از آن را برای گسترش بلوار شهید کریمی با اجازه خانواده‌های متوفی و اسقف اعظم به جای دیگر انتقال دادند. برخی از قبرها هم در زیر ساختمان‌های کنونی مدفون شدند و تنها سنگ قبر با صلیب روی آن به قبرستان دیگری منتقل شد. با این وجود هنوز شکل مذهبی گورستان با صلیب‌ها و اشکال مختلف سنگ قبرهایی که در خود جای داده، هنوز حفظ شده است.
قدمت قبرستان ارامنه مشهد
ماجرا از آن‌جایی آغاز میشود که نادرشاه افشار همراه خود تعدادی از خانوارها ارامنه و یهودی را به مشهد فعلی آورد. آن زمان خراسان با کشورهای آسیایی مرز مشترک داشت و از آن زمان تجار مسیحی زیادی از مناطق مختلفی مثل روسیه، ترکمنستان و نخجوان به این منطقه آمدند. در زمان قاجار هم کم کم مهاجران و تجار ارمنی هم از آذربایجان و کشورهای اطراف به استان خراسان وارد شدند که اکثرا پنبه، الکل صنعتی، قیر و نخ، تجارت می‌کردند. می‌گویند قدمت این قبرستان به 100 سال پیش برمی‌گردد، اما این گزارش تنها به آن دلیل است که قدیمی‌ترین سنگ قبر با قدمت یک قرن پیش، در این قبرستان قابل تشخیص بوده است. این سنگ قبر متعلق به لوئیس اف اسلستین است که در 23 سالی که در مشهد اقامت می‌کرد، توانست دو سه نفر را به آیین مسیحی دعوت کند. اسلستین یک مبلّغ آمریکایی بود که در سال 1918 میلادی به قضای روزگار، عمرش پایان می‌یابد. البته به گفته نماینده خلیفه‌گری ارمنستان، سال‌ها بعد از مرگ او، سنگ قبرش به علت تخریب قبرستان‌های دیگر به این مکان منتقل میشود. در حالی که قدمت قبرستان ارامنه مشهد به خیلی قبل‌تر از 100 سال پیش یعنی در زمان دفن بانوی ارمنی ساتنیک داویدیان برمی‌گردد. قدمت مادور یا کلیسایی که در قبرستان قرار دارد، حدودا به 70 سال پیش برمی‌گردد.
اشکال متفاوت صلیب ها در قبرستان ارامنه
در یک نگاه متوجه تفاوت اشکال مختلف سنگ قبرها می‌شوید. از آن‌جا که در این آرامستان فرقه‌های گوناگونی مدفون شده‌اند، سنگ‌ها هم اشکال مختلف دارند. یعنی علاوه بر تفاوت در شکل سنگ، خطوط نوشته شده و نوع صلیب هم در هر کدام از قبور متفاوت است. فرقه‌های مختلفی مثل ارتودکس‌ها، کاتولیک، ارامنه گریگور و آشوریها هستند و خطوطی که روی سنگ‌ها نقش بسته است، فارسی، ارمنی، فرانسوی، لهستانی و... است. صلیب فرقه ارتودکس‌ها، اشکال چلیپای معمول را نداشته و دو خط اضافه، که یکی مورب در پایین و یکی صاف در بالای صلیب است، وجه تمایز آن با بقیه صلیب‌ها است. صلیب کاتولیک‌ها، به همان شکل معمول صلیب و چلیپایی است. در مورد ارمنی‌ها هم صلیب‌هایشان حالتی شبیه به طرح گل دارد. اگر صلیب‌هایی که در انتهای آن شکل نیم دایره است، به چشم‌تان خورد، شاید جالب باشد بدانید این صلیب‌ها متعلق به متوفی فرقه آشوری است. نوع و شکل سنگ‌ها با توجه به شهرت و ثروت افرادی که در آن‌ها خوابیدند، متفاوت است.
متفاوت‌ترین سنگ قبر قبرستان ارامنه: جالب است بدانید که در ضلع غربی آرامستان لهستانی‌ها، چشم‌تان به یک سنگ قبری می‌خورد که شکل کتاب دارد. این آرامگاه مربوط به نویسنده 25 ساله به نام سدا مستوفیان است که خیلی زود عمر نویسندگی‌اش نیز به پایان رسید.
مدفونین در قبرستان ارامنه مشهد: تمام افرادی که در این قبرستان مدفون شدند به سمت محراب کلیسا هستند. محراب کلیسا هم به سمت منطقه ناصریه در فلسطین بوده که محل تولد حضرت عیسی است. افرادی که در این آرامستان به خاک سپرده شدند، علاوه بر اینکه قومیت ایرانی داشتند، همچنین آلمانی، روسی، لهستانی، گرجی، ارمنستانی، کانادایی نیز بودند.
قبرهای مهاجران لهستانی
به قسمت لهستانی‌ها در ضلع جنوبی قبرستان که می‌روید، ارزش این آرامستان را به طور دیگه‌ای درک می‌کنید. مزار زنان و کودکان جنگ زده که از جنگ جهانی دوم، از اردوگاه‌های اجباری در سیبری با کشتی به ایران منتقل شدند و به علت ضعف و ناتوانی بدنی که داشتند، دیگر به وطن‌شان برنگشتند و در همان مشهد فوت کرده و در این مکان، به خاک سپرده شدند. 22 قبر یک دست و ساده را می‌بینید که دو لوح یادبود از طرف کشور لهستان در ابتدای آن‌ها نصب شده است. تعدادی از لهستانی‌ها در سالی که برای کمک به زلزله‌زدگان قوچانی به مشهد می‌آیند، در اثر سانحه هواپیمایی که برایشان اتفاق می‌افتد، جان خود را از دست داده و در این آرامستان به خاک سپرده می‌شوند. هر ساله در سالروز ورود لهستانی‌ها به ایران، از طرف سفارت لهستان برای یادبود این عزیزان رنج کشیده، به قبرستان ارامنه مشهد، رفته و ادای احترام می‌کنند. 6 قبر هم از این 22 قبر بدون نام و نشانی هستند، و تنها شناختی که از آن‌ها داشتند، اینکه ملیت‌شان لهستانی بود.
اولین شخص مدفون در آرامستان: حکایت از دوره‌ای است که در آن زمان، تدفین مسیحیان در قبرستان روس‌ها ممنوع شده بود. در نتیجه بسیاری از ارامنه‌ای که در مشهد ساکن بودند، برای خرید یک گورستان دست به کار شدند. که در این زمان، مرگ بانوی دندانپزشک ارمنی، سانتیک داویدیان در سال 1939 میلادی، دلیل خرید این گورستان برای ارمنی‌ها شد. اولین شخص مدفون شده، این بانوی ارمنی بود.
کوچک‌ترین فرد مدفون در آرامستان: در این آرامستان، احتمالا چشم‌تان به یکسری سنگ قبر کوچک می‌خورد که متعلق به کودکان ارمنی است. کوچک‌ترین فردی که هنوز طعم زندگی را نچشیده، از دنیا رفت، ابا ویلیامز بود که تنها 27 روز داشت و در سال 1942 از این دنیا رفت.
آخرین فرد مدفون در آرامستان: بر خلاف تصور عموم، که می‌گویند بعد از انقلاب، در این آرامستان، هیچکس تدفین نشده است، جالب است بدانید در سال 1374 شورا محرابیان، که 74 سال داشت، در آرامستان ارامنه مشهد به خاک سپرده شد.
مشاهیر مدفون در آرامستان: اولین فرد مشهور همان صاحب کلیسا، ملکن هارتوانیان است که در صنعت برق و نساجی مشهد خدمت زیادی برای این شهر انجام داده است. یفرم توماس، که از اقدامات او ساخت آسفالت بلوار وکیل آباد است، نیز در همین قبرستان مدفون شده است.
اگر تا به حال برایتان پیش نیامده که بدانید موسس اولین سینما در مشهد که بوده بهتر است به آرسن مانگاسارین اشاره کنیم که در آرامستان به خواب رفته است. بعد از او، پسر هم راه پدر را دنبال کرد و هفت سینما در مشهد تاسیس شد که موسس آن هران مانگاسارین، پسر آرسن، بود و کنار پدر دفن شد. علاوه بر این دو بزرگوار، آبکار گاسپاریان و آرمناک سانتوریان از دیگر موسسان سینمای مشهد بودند که منزل پایانی‌شان آرامستان ارامنه مشهد است. از جمله افراد مشهور دیگری که در این منطقه به آرامش ابدی رسیدند، پول ژولیا پروفسور هماتولوژی مشهور است. همچنین معلم حاذق روسی و پیانو به نام بانو انا درمگردپچیان در قبرستان ارامنه مشهد به خواب ابدی رفته است. در سفر بعدی‌تان به مشهد، حتما سری به این آرامستان پر حکایت بزنید. خیلی از ساکنین مشهد هنوز از تاریخ و هویت این گورستان بی‌خبرند. این جاذبه تاریخی را از دست ندهید.
بیشتر بخوانید: جاهای دیدنی مشهد | جاذبه ها و تفریحات مشهد با عکس و آدرس
