گنبد سلطانیه، زنجان
داستان حمله مغول به ایران آن‌قدر دردناک هست که باعث شود تعدادی از ما خواسته یا ناخواسته خدمات و آثار به‌جامانده از آن‌ها را نشناسیم. یا شاید هم بشناسیم اما ندانیم که بانی آن‌ها چه فرد یا افرادی بوده‌اند. یکی از آثار تاریخی به‌جامانده از حکومت مغول‌ها در ایران، حالا عنوان اولین گنبد بزرگ آجری جهان را به دوش می‌کشد.
گنبد سلطانیه زنجان، قبل از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره و مسجد ایاصوفیه، در صدر فهرست نمونه‌های معماری شبیه به خود قرار گرفته است. نمی‌شود قصد سفر به زنجان کنی اما دیدن این ساختمان باشکوه ایرانی- اسلامی را از دست بدهی. بنایی که با جذابیتش به آوازه‌ای جهانی دست پیدا کرده است.
گنبد سلطانیه، نگین فیروزه‌ای زنجان
زنجان با تابستان‌های کوتاه و معتدل و تفریحات زمستانی هیجان انگیزش شناخته می‌شود. با چاقو و جغوربغور و میوه‌های تابستانی خوشمزه مشهور شده و طبیعت زیبایش خودنمایی می‌کند. در کنار همه این‌ها نباید فراموش کنیم که نقطه‌نقطه زنجان، راوی قصه‌های زیادی از تاریخ و تمدن ایرانی و آثار تاریخی باقی‌مانده از دوره‌های مختلف، نشانه‌های باشکوه آن هستند.
در مسیر تهران به شهر زنجان، وسط دشتی بزرگ، گنبدِ ساختمانی آجری با کاشی‌های فیروزه‌ای توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران، گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه است. این نمونه منحصربه‌فردِ معماری ایرانی که در فهرست آثار ملی ایران و آثار جهانی یونسکو ثبت شده، یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری این استان است.
تاریخچه ساخت گنبد سلطانیه زنجان
شکل‌گیری شهر سلطانیه
ایلخانان همان سلسله مغول بودند که بعد از حمله به ایران، 100 سال فرمانروایی کردند. شاهان امپراتوری مغول ابتدا دین بودائی داشتند؛ اما با مسلمان شدن یکی از آن‌ها، حاکمان این سلسله، عنوان «سلطان» و اسامی اسلامی را برای خود انتخاب کردند.
شهر سلطانیه تا قبل از حکومت ایلخانان شکل نگرفته بود. این شهر به دستور چهارمین سلطان مغول ساخته شد و در دوره الجایتو، هشتمین سلطان ایلخانی، بعد از تبریز، عنوان پایتخت را به خود اختصاص داد.
دستور ساخت بنای گنبد سلطانیه
در سال 704 هجری قمری، الجایتو دستور ساخت بنایی باشکوه در این شهر را داد که به اسم گنبد سلطانیه شهرت پیدا کرد. او مسئولیت طراحی آن را به فضل‌الله همدانی که وزیر ایلخانان بود، سپرد. با توجه به دو روایت مختلف، 6 یا 10 سال طول کشید تا معمار این بنا، سید علی شاه و سه هزار کارگرش این ساختمان را برپا کنند. اجرای تزئینات بنا هم نزدیک به 3 سال زمان برد.
کاربری بنای تاریخی گنبد سلطانیه
الجایتو در سال‌های آخر عمر و بعد از زیارت آرامگاه حضرت علی (ع) و امام حسین (ع)، نام خود را محمد گذاشت و دیگران به او لقب خدابنده دادند. سلطان محمد خدابنده تصمیم گرفت که آرامگاه حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به گنبد سلطانیه منتقل کند؛ اما با مخالفت علمای شیعه مواجه شد. بااین‌وجود کمی از خاک شهر نجف را با خود به سلطانیه آورد و از آن در ساخت این گنبد باشکوه استفاده کرد.
پس از مرگ سلطان محمد در 34 سالگی و 2 سال بعد از پایان کار ساختمان، براساس وصیتش او را در سرداب این بنای تاریخی به خاک سپردند. بعد از او شهر سلطانیه دیگر نه پایتخت بود و نه رونق گذشته را داشت. بااین‌حال معماری بی‌نظیر گنبد سلطانیه باعث شد که هنوز هم این شهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای زنجان شناخته شود.
بهترین زمان برای دیدن گنبد سلطانیه زنجان
با توجه به زمستان‌های طولانی زنجان و بارش برف در این فصل، پیشنهاد می‌کنیم که فصل بهار و تابستان را برای بازدید از گنبد سلطانیه انتخاب کنید. در چنین شرایطی هم از هوای معتدل و دل‌نشین زنجان لذت می‌برید، هم رفت‌وآمد برای شما راحت‌تر می‌شود و هم دیدن بخشی از مهم‌ترین جذابیت‌های این جاذبه گردشگری زیر نور آفتاب را از دست نخواهید داد. چراکه این ساختمان باشکوه ساعت آفتابی هم هست.
موقعیت بنای تاریخی گنبد سلطانیه
آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد، گنبد سلطانیه.
- ۴۴ کیلومتر فاصله تا شهر زنجان (۴۰ دقیقه با ماشین)
- 295 کیلومتر فاصله تا تهران (۳ ساعت و ۱۰ دقیقه با ماشین)
- 63 کیلومتر تا فرودگاه زنجان (1 ساعت با ماشین)
- 43 کیلومتر تا ایستگاه راه‌آهن زنجان (۴۰ دقیقه با ماشین)
- 44 کیلومتر تا پایانه اتوبوس‌رانی زنجان (۴۳ دقیقه با ماشین)
نزدیک‌ترین جاذبه‌های گردشگری به گنبد سلطانیه
- 650 متر تا حمام تاریخی سالار (7 دقیقه پیاده)
- ۲٫۱ کیلومتر تا مقبره ملا حسن کاشی (۶ دقیقه با ماشین)
- 2.5 کیلومتر تا قلعه سلطانیه (5 دقیقه با ماشین)
- ۱٫۳ کیلومتر تا تپه نور (5 دقیقه با ماشین)
- ۱٫۴ کیلومتر تا مقبره چلبی اوغلو (4 دقیقه با ماشین)
- ۳۷ کیلومتر تا معبد داش کسن (۴۹ دقیقه با ماشین)
ویژگی‌های معماری گنبد سلطانیه زنجان
طراحی ساختمان گنبد سلطانیه
روایت شده که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی این بنا را با الهام از مقبره برادر سلطان محمد یعنی غازان خان که آن‌هم از آرامگاه سلطان سنجر الهام گرفته شده است، طراحی کرد.
گنبد سلطانیه بنایی هشت‌ضلعی شبیه به معماری دوره سلجوقی است که در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته. روی سقف آن 8 مناره در اطراف قدیمی‌ترین گنبد دو پوشِ موجود در ایران جا گرفته‌اند. باشکوه‌ترین ساختمان شیوه آذری، 8 ایوان هم دارد. گفته می‌شود که انتخاب عدد 8 در طراحی این بنا اشاره‌ای به 8 در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) دارد. ارتفاع این ساختمان 48.5 متر و قطر دهانه داخلی آن 25.5 متر است.
تزئینات بنای تاریخی گنبد سلطانیه
بخش داخلی این ساختمان با اتاق‌ها و غرفه‌هایی دورتادور بنا شکل گرفته است. گنبدی که از بیرون با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده شده از داخل با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزئین شده است. حکاکی‌هایی روی دیوارها و سقف ساختمان دیده می‌شود. روی طاق‌های آن آیات قرآنی، اسماالله، نام سلطان و پسرش با خط جلی نوشته‌شده‌اند. این جزئیات و تزئینات به‌عنوان نقطه عطفی در دوره خود شناخته‌شده و آن‌ها را باعث شکل‌گیری سبکی جدیدی در معماری آن زمان می‌دانند.
بخش‌های مختلف ساختمان گنبد سلطانیه زنجان
- طاق تزئین شده ورودی اصلی
- موزه گنبد سلطانیه
- تربت‌خانه، محراب و سردابه در طبقه همکف
- ایوان‌های داخلی در طبقه دوم
- ایوان‌های بیرونی در طبقه سوم
- گنبدخانه
- مناره‌ها
ساعت آفتابی گنبد سلطانیه
دریچه‌های روی دیوارها و دریچه دایره‌شکل گنبد، روشنایی داخل بنا را تامین می‌کنند. نوری که از این روزنه‌ها داخل می‌آید و روی درودیوار و کف ساختمان می‌نشیند زمان را تعیین می‌کند.
یعنی وقتی نور خورشید از دریچه گنبد روی زمین بنشیند ظهر است. اگر نور از پنجره‌های بزرگ وارد فضا شود ساعت مشخص می‌شود و اگر از پنجره‌های کوچک بتابد دقیقهِ ساعت آفتابی تعیین می‌شود. شب‌ها هم ستاره‌ها زمان را نشان خواهند داد. متخصصان معتقدند که چنین طراحی هوشمندانه‌ای در آن دوره تاریخی، شگفت‌انگیز است.
