اطلاعات مفید در مورد شب یلدا
حتماً هرکسی از مخاطبان این سطرها یک بار این تجربه را در زندگانی خود دارد که شب یلدا در جمعی از خانواده یا خویشاوندان یا دوستان خود حاضر باشد و شبی را به دیدار و دورهم بودن بگذارند. هر شب از عمر آدمی می‌تواند فرصتی برای دیدار با عزیزان باشد؛ اما انتخاب یک شب از این شب‌ها در طول سال، کارکردی نمادین دارد. طولانی‌ترین شبِ سال، که رنجِ سرما و تاریکی جان را می‌خراشد، آدم‌ها شب را به دیدار با عزیزان‌شان می‌گذرانند و تاریکی شب را به دیدار و مصاحبت با یاران خود پس می‌رانند و طول شب را چنین کوتاه می‌کنند. مهمانی شب یلدا از رسوم کهن و آئین‌های ملی مردم سرزمین ماست. در ادبیات کهن فارسی بسامد پررنگی دارد و شاعران و مصنفان بسیاری از آن و درباره آن سخن گفته‌اند. حالا در هزاره سوم که زندگی مدرن بسیاری از آداب و رسوم کهن ما را از ما دریغ داشته و بسیاری از آن‌ها را هم با قباله‌های جعلی و دروغین جعل کرده است، شب یلدا از جمله واپسین آئین‌ها و رسم‌هایی است که هنوز فراموش نشده و هنوز شبیه به دوران کهن برگزار می‌شود.
تاریخچه شب یلدا چیست؟
شب یلدا را بعضی‌ها شب چله نیز می‌خوانند. این شب، بلندترین شب سال است. از فردای شب یلدا روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود. شب یلدا مصادف با انقلاب زمستانی است. شب یلدا از سال 502 قبل از میلاد و در زمان داریوش یکم به عنوان یکی از شب‌های مورد توجه به تقویم ایرانیان در عهد باستان راه یافت. شب یلدا بلندترین شبِ سال است و زمان آن به اندازه یک شب به علاوه 60 ثانیه یا 1 دقیقه است و دارای یک سنت باستانی است. سنتی که در دوران هخامنشیان به آن بسیار توجه می‌شده. علت این توجه را می‌توان در اهمیت مساله کشاورزی یافت. چرا که کشاورزی اساس زندگی مردم را در آن دوره تشکیل می‌داد. در ایام سال نشانه‌هایی برای کشاورزان وجود داشت تا بر اساس آن الگوی کشاورزی خود را درآورده و فرآیندهای «کاشت»، «داشت» و «برداشت» را برنامه‌ریزی کنند. شب یلدا نشانه‌ای در کشاورزی و طلیعه آغاز زمستان بود و برای مردم روشن بود که با گذر از این شب، به فصل بهار و آغاز حیات دوباره طبیعت نزدیک می‌شوند و البته، این همه ماجرای شب یلدا نبود. در طول سال‌ها و سده‌های بعد، بسیاری از اندیشمندان و صاحبان رای و خردمندان برای آئین شب یلدا معارف و معاریف دیگری جستند. معارف دیگری که در آثار آن‌ها و خصوصاً در آثار اهل ادبیات بسیار روشن و پرنُمود است.
در شب یلدا چه می‌گذرد؟
بر اساس آنچه که تاریخ نویسان از آداب شب یلدا در تاریخ گفته‌اند، در این شب خانواده‌های ایرانی شامی فاخرتر از شب‌های پیش طبخ می‌کنند، از انواع میوه‌ها بهره‌مند می‌شوند و البته از بین آن‌ها، هندوانه و انار رایج‌تر از بقیه میوه‌هاست. تنقلات، آجیل و تخمه که به آن «شب‌چله» می‌گویند هم دورهم‌نشینی اعضای خانواده را رونق می‌بخشد. در هر اقلیمی از جغرافیای سرزمینی ایران، شب یلدا به یک شکل برگزار می‌شود. در هر منطقه‌ای، خوراک اصلی و محصول رایج آن منطقه مورد توجه خانواده‌ها قرار می‌گیرد. اما وجه مشترک همه این دورهم‌نشینی‌ها در سراسر کشور، توجه به مفهوم خانواده و حضور کنار کهن‌سالان خانواده‌ها، یعنی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست. با تقریب خوبی هم می‌توان ادعا کرد در تمامی دورهم جمع‌شدن‌ها آئین‌های مشترک دیگری مانند تفال زدن به دیوان حافظ، شعرخوانی از کتاب‌های شاعران و قصه‌گویی موسپیدها برای کودکان و نوجوانان وجود دارد که سنتِ شب یلدا را زنده نگاه می‌دارد.
ریشه شب یلدا تا کدام کشورها رسیده؟
حوزه جغرافیایی در توجه به آئین شب یلدا از منطقه خراسان بزرگ، یعنی شامل افغانستان، بخش‌هایی از ترکمنستان، تاجیکستان و بخش‌هایی از پاکستان ادامه دارد و تا منطقه کشمیر و بخش‌هایی از هند نیز امتداد می‌یابد. در دیگر سو تا مناطق شمال‌غربی ایران، مانند کشورهای آذربایجان، بخش‌هایی از ارمنستان، بخش‌هایی از ترکیه و همچنین بخش‌های کردنشین عراق و کویت را هم شامل می‌شود. مثلاً کشمیری‌ها شب چله را به نام «چیلای کلان» می‌خوانند. تاجیک‌ها نیز به آن «چله‌کلان» می‌گویند. یا مثلاً در مزار شریف هر ساله با رسیدن به آخرین و طولانی‌ترین شب پائیز که چله بزرگ نام دارد، مردم ولایت بلخ که در شمال افغانستان واقع شده، با رسم‌ها و آئین‌هایی خاص به استقبال از این شب می‌روند. این نکته را هم ضروری است که بدانید هر کدام از این اقوام هم در این شب آئین‌هایی دارند که بسیار شبیه به آئین‌ها و رسوم ما ایرانی‌ها در شب یلداست و مهم‌ترین آن‌ها، توجه به مفهوم خانواده در این دورهم‌نشینی‌هاست.
آداب و رسوم خاص شب یلدا
برگزاری هر آئینی، می‌تواند اتمسفر یک اجتماع را تغییر دهد. مثلاً از چند روز مانده به شب یلدا، حال و هوای مردم در سرزمین ما دگرگون می‌شود. بازارها شلوغ شده و دستفروش‌ها به فروش محصولات مختلفی که به شب یلدا مربوط است اشتغال می‌یابند. از این نظر شب یلدا را می‌توان با ایام سال نو البته در مقیاسی کوچک‌تر تشبیه کرد. لحظه تحویل سال، تنها یک ثانیه است اما همین یک ثانیه، در ایام آخر سال حال و هوا و جوِ مردم را تغییر می‌دهد. شب چله نیز با همین خاصیت و به همین شکل در اجتماع شور و شوقی کوتاه‌مدت ایجاد کرده و به اجتماع رونق بیشتر و بهتری می‌دهد. از جمله رسم‌های شب چله دیدار با بزرگان خانواده، یعنی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست.
همچنین توجه به تازه‌عروس‌ها و تازه‌داماد‌ها نیز از جمله اتفاقات دلپذیر شب چله است. چنانکه روزهای پیش از این مراسم برای آن‌ها حال و هوای دیگری دارد. چرا که نامزدها هدایایی را با عنوان «هدیه شب چله» برای یکدیگر آماده می‌کنند و با تشریفاتی خاص و منحصر به فرد به دست یکدیگر می‌رسانند. ناگفته نماند که نوع این هدایا هم تا حدودی بسته به جغرافیای محل سکونت عروس‌ها و دامادهاست. هم به لحاظ محتوای هدیه شب چله‌ای عروس و داماد و هم به لحاظ شکل بسته‌بندی و اهدای آن. گروهی دیگر از مردم سرزمین ما نیز به هدیه شبِ چله‌ایِ عروس توجه می‌کنند. آن‌ها معتقدند در شب چله باید به تازه‌عروس خانواده، هدیه و تحفه‌ای داد. آن‌ها بر این باورند که در روزگاران کهن، نامزدها و دختران و پسران تازه به عقد هم درآمده، تنها در ایام خاص و تحت نظر خانواده فرصت و اجازه آن را داشتند تا با یکدیگر ملاقات کنند. یکی از آن موقعیت‌ها، شب یلدا بود. در این شب، خانواده داماد با حضور در خانه عروس، با هدیه کردن تحفه‌ای به عروس خانواده از خانواده‌ی او رخصت می‌گرفتند تا دخترشان در مراسمی که در خانه خود داشتند حضور یابد. در کنار این آیین و فرهنگها از مهم‌ترین بخش‌های برگزاری مراسم شب یلدا حافظ خوانی و در انتها فال حافظ شیرازیست. که در کنار خوردنی‌های دلچسب این شب و وجود بزرگان خانواده روحی تازه به جمع صمیمی خانواده می‌دهد.
خوراکی‌های شب یلدا
همچون گذشته، در شب یلدا خوراکی‌هایی خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد، از جمله معرف‌ترین آن‌ها هندوانه و انار است. تقریباً هر خانواده ایرانی که به بزرگداشت شب یلدا همت می‌گمارد و برنامه‌ای برای احیای این سنت کهن ایرانی دارد، شب یلدا در خانه‌‌اش هندوانه و انار پیدا می‌شود. اما هندوانه و انار تنها میوه‌های مرسوم در شب یلدا نیستند. در شب یلدا طبخ چغندر، یعنی همان لبوی خودمان هم مرسوم است. شما می‌توانید با پختن لبو یک خوردنی خوب و خوشمزه برای مهمان‌های شب یلدایتان آماده کنید. به این هم توجه داشته باشید که اگر لبویی که شما طبخ کرده‌اید، خیلی شیرین نیست و شبیه لبوهایی که چرخی‌ها توی خیابان‌ها می‌فروشند نشده، با اضافه کردن کمی آب و شکر به آبِ لبوی در حال طبخ، می‌توانید لبویی به همان خوشمزگی طبخ کنید.
همچنین بعضی خانواده‌ها با طبخ شلغم توی آب‌نمک و اضافه کردن آب‌لیموی تازه به آن بعد از پخته شدن و همچنین اضافه کردن کمی فلفل قرمز روی آن، خوراکی دهن‌گردان خوشمزه و البته سالمی را آماده می‌کنند تا در روزهای سرد پیش‌رو، با بدنی سالم، قوی و تقویت‌شده به مواجهه با زمستان بروند. گروهی دیگر هم با توجه به همین مساله، با پخت کدوحلوایی می‌کوشند خوراکیِ دهن‌گردانِ سالمی را برای شب یلدا آماده کنند. یادتان باشد، کدوحلوایی ممکن است ظاهرِ مهربانِ تنبلش طوری باشد که انگار نمی‌شود آن را خورد، اما واقعیت آن است که این خوراکی خوشمزه را اگر خوب بپزید، به آن خاک قند یا عسل، یا حتی شکر اضافه کنید، کمی‌گلاب هم در قابلمه آن بریزید، و بگذارید تا کمی از داغی‌اش کاسته شود، آن وقت شما یکی از خوشمزه‌ترین و بهترین خوردنی‌های عالم را روی میزتان خواهید داشت. کدوحلوایی با چنین طبخی، از جمله خوردنی‌های شب چله محسوب می‌شود.
اما این‌ها همه خوردنی‌های شب یلدا محسوب نمی‌شوند. از دیگر میوه‌های یلدایی، خرمالو، نارنگی، سیب، پرتقال و لیموشیرین هم میوه‌های محبوب و باب فصل است که البته استفاده از آن‌ها می‌تواند به مقاوم‌تر شدن بدن شما در طول زمستان کمک کند و ریسک سرماخوردگی شما را کمتر کند. آجیل! آجیل شاید از میوه هم مهم‌تر باشد. اگر به لحاظ سلامتی نه، حتماً به لحاظ اهمیتی که در گرداندن سخن در میهمانی شب یلدا دارد. پسته، تخمه ژاپنی، تخمه خربزه، فندق، بادام زمینی و حتی در مناطقی گردو، توت خشک و مویز هم از جمله مواد تشکیل دهنده آجیل به حساب می‌آیند. تصور کنید وقتی پدربزرگ‌تان دارد برای شما داستان تعریف می‌کند، یا مثلاً خواهرتان در شب یلدا، وقتی دارید پسته می‌شکانید، برایتان به دیوان خواجه حافظ شیرازی تفال می‌زند. واقعاً فرصت خوبی نیست؟
شام مناسب برای شب یلدا
شامِ شب یلدا هم یکی از مهم‌ترین بخش‌های شب یلداست. چرا؟ چون در این شب بسیاری از خانواده‌ها دور هم‌دیگر جمع می‌شوند. شام این شب باید به شایستگی برگزار شود. نوع شامِ شب یلدا البته در هر منطقه‌ای از کشور با نقطه دیگر فرق می‌کند؛ اما بگذارید معروف‌ترین شام‌های شب یلدا را برای شما نام ببریم: سبزی‌پلو با ماهی، انار پلو، زرشک‌پلو، کلم‌پلوی شیرازی، کباب، آبگوشت و برای بعضی از هم‌وطنان هم یک شامِ حاضری، مانند نان و پنیر و گردو، یا نان و پنیر و خیار و گوجه شام‌های محبوبی است که فرصت باهم بودن را بخاطر طبخ شام از دست ندهند. شب یلدا و 60 ثانیه اضافه‌ترش تنها بهانه‌ایست برای دورهمی‌های دل‌انگیز خانوادگی و دوستانه. رسم و رسومی که باید آن را پاس داشت و در حفظ آن کوشید.
