ارگ بم

اطلاعاتی مفید در مورد ارگ بم کرمان

شهر بم از قدیمی‌ترین مراکز شهرنشینی در ایران محسوب می‌شود. باید خاطر نشان کرد که تپه تاریخی بیدرون در حدود فاصله ده کیلومتری شمال قرار دارد و تل آتشین نیز در در‌فاصله ۳۰ کیلومتری شرق بم واقع شده‌است که بیانگر این موضوع است که متعلق به‌هزاره دوم تا چهارم قبل میلاد مسیح می‌باشند.برای داشتن اطلاعاتی در مورد تاریخچه ارگ بم حتما ادامه مقاله را از دست ندهید. 

شهر بم از شهرهای تاریخی و باستانی کرمان به‌حساب می‌آید، شهرت این شهر تا اندازه‌ای است که اگر به یک جهانگرد بخواهند عکس تاریخی از ایران را نمایش دهند، قطعا یکی از آن‌ها ارگ بم است. این شهر از لحاظ تاریخی و کشاورزی، شهرت جهانی دارد.

آشنایی با ارگ بم

ارگ بم در‌شمال شرقی شهر بم در کرمان قرار‌دارد. ارگ بم از‌سمت شمال به رودخانه بم وصل است، از‌سمت شرق به‌یخچال قدیمی و قسمتی از بقایای مسجد رسول و باغ‌های دروازه، واز سمت جنوب به پارک تازه ساخت ارگ و قسمتی از محله حافظ آباد وصل شده و از سمت غرب به محله مزار خواجه مراد متصل است. ارگ بم  شهر قدیم و قلعه قریب را شامل می‌شود که مساحت آن حدود 20 هکتار است و مساحت ارگ و قلعه قریب نیز با هم به حدود حدود شش هزار هکتار می‌رسد.

قسمت بالایی نیز شامل ارگ نیشین و فرماندهی نظامی تکمیلی می‌باشد و ساختمان های آن به قلعه روبرو هستند. این ارگان شامل اشکال مختلف معماری مانند دیوار حصار، برج و نوار، دروازه‌های گوناگون، مسجد، بازار، گودال، کاروانسراها، مدرسه، حمام، زورخانه و محله‌های مسکونی با خانه های اشرافی و فقیرنشین، بخش فرمانداری با سربازخانه اصطبل، کارخانه، خانه فرمانده نیروهای قبیله ای و بخش حاکم نیز دارای یک دولت، یک عمارت چهار طبقه و یک برج دیدنی است.

با‌توجه به‌زمان تشکیل ارگ تاریخی بم، اختلاف نظرهایی وجود‌دارد که با دوره هخامنشی یا حتی دوره اشکانی مرتبط است. اما بیشتر ساختمان‌هایی که تحت تاثیر زلزله قرار‌داشتند، به‌دوره تیموری  تا  قاجار مربوط می‌شود . قسمت‌هایی مانند ایوان مساجد با مقیاس و اندازه‌های مختلف آن قدمت قدیمی‌تر (مانند قرن 4 مربوط‌به سامانیان تا قرن هفتم هجری شمسی در دوره سلجوقی. ( ظاهرا در دوره قاجار ارگ بم بدون اقامت بود، شک و تردید نیز در این زمینه وجود دارد.

در‌مورد زمان شکل‌گیری ارگ تاریخی بم اختلاف نظر وجود دارد. آن را مربوط به دوره هخامنشی و یا حتی مربوط به دوره اشکانی می‌دانند. اما بیشتر بناهایی که تاقبل زلزله برپا بودند به‌دور تیموری تا قاجار  نسبت داده می‌شود. قسمت‌هایی مانند ایوان مساجد با مقیاس و اندازه‌های مختلف آن قدمت قدیمی‌تر(مانند قرن چهارم مربوط به دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را به‌یاد می‌آورد. ظاهرا ارگ بم در دوره قاجار بدون سکونت شد البته  شک و شبهاتی نیز در این مسئله هست.

ارگ بم بزرگترین بنای خشتی در جهان می‌باشد که در‌نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران واقع شده‌است.

تاثیرات زلزله سال 82 بر ارگ بم

در زلزلۀ 5 دی 1382، ارگ بم کاملا از‌بین رفت. بعد‎‌از رخ دادن زلزله، دستور داده شد بازسازی شود.ارگ بم در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به‌ثبت رسیده‌است. این بنای تاریخی در مسیر جادۀ ابریشم قرار گرفته و در  سده 5 پیش از میلاد مسیح ساخته شده‌است و تا سال 1850 پس از میلاد نیز مورد استفاده بود. دلیل عدم استفاده آن بطور قطعی معلوم نیست.

بازسازی ارگ بم بعد از زلزله

زلزله سال 1382 تقریبا 80 درصد ارگ بم را ویران کرد. بسیاری از کشورها به‌دلیل اهمیت این میراث فرهنگی برای بازسازی آن به ایران یاری رساندند. ژاپن، فرانسه، ایتالیا از همان ابتدا کمک کردند. کشور ژاپن تقریبا 3/1 میلیارد دلار کمک کرد و با ارسال تجهیزات لازم  و ایجاد طرح سه‌ بعدی، پروژه بازسازی ارگ بم بعد از زلزله را پشتیبانی کرد.

وزارت میراث فرهنگی کشور ایتالیا هم با بودجه‌ای 500،000 یورویی برای بازسازی برج شماره یک که در گوشۀ جنوب غربی دیوار اطراف شهر قرار دارد استفاد شد. پروژه بازسازی ارگ بم با همکاری متخصصین ایرانی و ایتالیایی در سال 1390 به اتمام رسید. کشور فرانسه با تهیه نقشه ارگ بم و بانک جهانی هم با در‌اختیار گذاشتن مبلغ زیادی پول به این پروژه یاری رساندند. پس از‌ زلزله به دلیل تخریب شدید ارگ بم یونسکو آن را در لیست آثار در خطر قرار داد اما پس از بازسازی آن در سال 1392 آن را از فهرست میراث و آثار در خطر خارج کرد.

کل بنا، یک دژ بزرگ است که درمرکز آن، ارگ بم قرار گرفته‌است، اما به علت عظمت و هیبت ارگ که در مرتفع‌ترین بخش مجموعه واقع شده‌است، به کل بنای دژ ارگ بم می‌گویند.

در‌بعضی خانه‌ها حمام خصوصی بوده و در‌کنار بعضی از آنها اصطبل جدا از محل زندگی بوده‌است. تعدادی از خانه‌های ارگ صرف نظر از‌مقاومت ستو‌ن‌ها در 2 طبقه احداث می‌شدند. مردم ارگ بم شفل هایی از‌قبیل کشاورزی و قالی بافی داشته‌اند. از‌دروازه دوم این ارگ قسمت حاکم نشین ارگ دید دارد که بالای کوه قرار گرفته‌است. مخزن آب و چاه در کنار اصطبل حیوانات قرار‌داشت. در‌اصل آب آشامیدنی محله ارگ از‌چاه‌ موجود در‌حیاط خانه‌هاتامین می‌شده است. یک ورودی داشت که طاق ورودی آن قابل قیاس با قوس‌های دوره ساسانی می‌باشد. دروازه دیگر در ضلع شمالی است که به‌محلی به نام کت کدم معروف است که استفاده چندانی از آن نمی‌شده است و کمی بعد از احداث حصار مسدود گشت.

باید خاطر‌نشان کرد که ارگ بم  یک راه اصلی از بخش جنوبی به‌طرف حاکم نشین داشته و 2 گذر هم در راستای آن و بخش شرقی و غربی دارد. در قسمت دروازه سوم بناهای فرماندهان نظامی بوده‌است. آسیابی بادی که از زمان قاجار در ارگ بم بوده در‌بخش جنوب غربی قلعه واقع شده‌است. قسمت حاکم‌نشین، دارای 2 بنای 4 فصل و خانه حاکم،‌ برج مراقبت مرکزی، ‌حمام،‌ حوض و چاه بوده‌است.
ارگ بم به‌خاطر مسائل مختلفی مانند دارا بودن انواع متعدد بناهای تاریخی و محله‌های مسکونی و نحوه ترکیب و اتصال آن‌ها با‌هم و نحوه قرار گیری بناها روی شیب تپه و خاتمه یافتن تمامی مجموعه در‌آخر عمارت، دارای ارزش‌های زیادی از‌لحاظ معماری و شهر سازی می‌باشد.

مساحت ارگ بم

مساحت این مکان تاریخی حدود 180،000 متر مربع است که با دیوارهایی به‌اندازه 6 تا 7 متر و با طول 1815 متر در برگرفته شده‌است. این ارگ از دو قسمت مجزا تشکیل شده است که هر قسمت ویژگی‌های منحصر به فرد را دارد. حدود 67 برج در این مجموعه باستانی بم وجود ‌دارد.
 

معماری و ساخت ارگ بم

ارگ بم در مرکز شهر بم واقع شده و از لحاظ نظامی و امنیتی در مرتفع‌ترین قسمت قرار گرفته‌است.

• قسمت حکومتی در داخلی‌ترین دیوار واقع شده و دارای دژ نظامی، عمارت 4 فصل، سرباز خانه، چاه آب با حدود 40 متر عمق و اصطبل با ظرفیت 200 اسب است.
• قسمت رعیت نشین که در اطراف بخش حکومتی واقع شده است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی ارتباط دهنده ورودی شهر به دژ و بازار و در ادامۀ آن حدود 400 خانه و ساختمان عمومی مانند مدرسه و مکان‌های ورزشی وجود دارد.
• 3 نوع خانه در این مجموعه دیده می‌شود که به بررسی آنها می‌پردازیم.

1. خانه‌هایی با 2 یا 3 اتاق برای خانواده‌های فقیر و ضعیف‌تر اختصاص داده می‌شد.
2. خانه‌هایی با 3-4 اتاق برای خانواده‌های سطح متوسط جامعه، حتی برخی از این خانه‌ها ایوان هم داشتند.
3. خانه‌های بهتر و اشرافی‌تر با اتاق‌های بیشتر با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. این خانه‌های به دلیل فصل‌های مختلف سال در مکان‌های متفاوتی ساخته شده‌بودند. مانند خانه یهودیان و سیستانی‌ها.

تمام خانه‌ها با خشت ساخته شده‌اند و ارگ بم قبل زلزله جزء بزرگترین مجموعۀ خشت و گلی در جهان بوده‌است.

امنیت و حراست ارگ بم

زمانی که دروازه‌های ورودی شهر را می‌بستند هیچ حیوان و انسانی نمی‌توانست وارد شهر شود. ساکنان شهر می‌توانستند به واسطه چاه آب، باغ‌ها و حیواناتی اهلی که در داخل ارگ وجود داشت مدت‌ طولانی زندگی کنند. شهر توسط سربازان نظامی و دیوارهای بلند و برج‌ها محافظت می‌شد.

سیستم تهویه ارگ بم

ارگ بم علاوه‌بر نمای زیبای برج‌ها و زدوس تزیین شده دیوارهایش، بادگیرهای بسیار زیبایی هم دارد. این بادگیرها برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بنا ساخته شده بودند. گاهی اوقات در داخل ساختمان‌ها حوضچه‌هایی قرار میدادند تا با ورود باد و برخورد آن با آب حوضچه باعث خنک شدن فضا شود و از بین بردن گرد و خاک شد. برای مکان‌های کوچک از بادگیرهای تک سازه‌ای و برای مکان‌های بزرگتر از بادگیرهای چهار سازه‌ای استفاده می‌شد.

ارگ بم در شاهنامه فردوسی

در‌حال حاضر تمام بخش‌های ارگ بم به صورت آثار باستانی نگهداری می‌شود. فردوسی در شاهنامه از این ارگ یادی داشته است. طبق فرمایش فردوسی، هفتواد بعد از کشتن امرای محلی، سر کوهی در نزدیکی کجاران دژی بنا نمود که به احتمال زیاد نخستین جرقه‌های ساخت قلعه بم بود، چون در آن حوالی جز کوه سنگی که در حال حاضر ارگ بم بر روی آن است کوهی دیده نمی‌شود.

فردوسی لشکرکشی و حمله اردشیر را به‌صورت افسانه‌ای بیان کرده است. او از دختر هفواد به نام اختر که به پنبه ریسی مشغول بوده سخن گفته است. وی با پرورش کرمی در دوکدان توانست طرازی برسید و باعث ثروتمندی هفتواد شود. طبق شاهنامه قلمرو هفتواد از‌دریای چین تا کرمان بود. اردشیر زمان لشکرکشی به گذاران، هفتواد بر بومِ سِند و مکران و دریای پارس نیز فرمانروایی و حکمرانی می‌کرد. اردشیر  به احتمال زیاد از سمت سیرجان –دارزین به سمت بم لشکر کشی داشته است. چون لشکر دوازده هزار نفری او  قادر نبوده از مسیر بدون آب و چمنزار عبور کند، در شاهنامه بارها از کلمه آبگیر در مسیر این لشکرکشی سخن گفته شده که ظاهرا منظور همان هلیل رود یا رود لاله زار است.
ارگ بم در‌تمام بخش‌های تاریخ ایران نقشی مهم ایفا کرده‌است و در‌حال حاضر نیز بسیار ارزشمند بوده و چون مرواریدی ارزشمند در استان پهناور و تاریخی کرمان واقع شده‌است.

داستان تاریخی آقا محمدخان قاجار و لطفعلی خان در ارگ بم

لطف‌علی خان زند وقتی که از‌کرمان به  سمت بم فرار کرد، 3 تن به همراه داشت، یکی از آن‌ها لطف‌علی خان، جهانگیرخان سیستانی پسر حاکم بم بود که امیدهای  فراوان و وعده یاری از سوی پدرش به او داده بود. متاسفانه جهانگیرخان در طوفان شن گم شد. دو روز بعد در‌هنگام سحر وقتی لطفعلی خان  تنهایی به دروازه ارگ بم رسید و به‌داخل رفت، محمدحسین خان حاکم بم جویای پسرش شد  و لطفعلی خان گفت جهانگیرخان به دنبال او خواهد رسید.
لطف‌علی خان به‌‌دلیل خستگی در تالار ارگ بم  خوابید. اما با شیهه ناگهانی اسبی نگران برخاست از پنجره به داخل اصطبل پرید و به پشت اسب نشست تا فرار کند. اما تمام بام‌های اطرافش و درهای اصطبل پر از جنگویانی بود که او را محاصره کرده بودند.

حاکم تصور کرده بود پسرش جهانگیر خان به‌دست آغا محمد خان دستگیر شده و برای آزادی وی قصد گرفتاری لطفعلی خان زند را داشت و او را می‌خواست با پسرش تعویض کند.لطفعلی خان سوار بر اسب به بلندی سکوی اصطبل پرید و شمشیر اجدادی‌اش را کشید و جنگی کم نظیر را تک و تنها با جنگویان بسیار در تاریخ به‌ثبت رساند.

طبق روایتی اغراق آمیز لطفعلی خان تا غروب پشته و تپه ‌ای از جنگجویان کشته شده به‌وجود آورد اما با جنگاوری و دلاوری که او داشت جنگیدنش تا ظهر را می‌توان قبول کرد. زمانی که حاکم فریاد زد و اسب لطفعلی خان زند را نشان داد. جنگجویان تیغی تیز بر پای اسب لطفعلی خان زند زدند و اسب او را به زمین نشست و لطفعلی خان به زمین افتاد. به دلیل علاقه شدیدی که به اسب خود غران داشت و قطع شدن پاهای اسبش در روحیه وی تاثیر گذاشته بود لطفعلی خان در خود توانی برای مبارزه نمی‌دید. به ناچار تسلیم شد و معصومانه و غریب دستانش را  جلو آورد و گفت ببندید، که دستان ایران را بسته‌اید.

لطفعلی خان که به‌حاکم بم پناه برده بود اما بار دیگر جزخیانت چیزی ندید. خان جوان زند در روز چهارشنبه پنجم ربیع الثانی سال ۱۲۰۹ پس از‌مقابله با جنگاوران حاکم بم و در حالی که تنها و بی یاور مانده بود به مبارزه‌ای شجاعانه پرداخت و سرانجام زمانی که بر پشت اسبش نشست تا از آن میدان بگریزد دشمنان، بر پاهای اسب گرانقدرش  با شمشیر زدند، حیوان به زانو ‌افتاد ولی سوارش که از سرنوشتش بی‌خبر بود او را هی کرد، اسب روی پای بریده‌اش ایستاد ولی از درد تحمل نکرد و به زمین ‌افتاد. دیدن این صحنه دلخراش اسب محبوب لطفعلی خان زند در روحیه او اثر کرد و دیگر در‌مقابل دشمن مقاومتی نکرد.
 

برای بازدید از این مکان تاریخی بهتر است از پیش محل اقامت و راهنمایی هایی در مورد این سفر داشته باشید.برای مشاهده لیست هتل های بم و هتل های کرمان اینجا کلیک کنید.