مسجد تاریخانه مهم‌‌ترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی دامغان است که در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران است. این بنا در حال حاضر متروک و تا حدودی مخروبه است ولی آنچه از آن باقی مانده عبارت است از: 26 ستون مدور که با آجرهایی به طول 35 و عرض 34 و ضخامت 7 سانتی‌متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است. محیط هر ستون در حدود 5 متر و ارتفاع آن از سطح زمین تا محلی که طاق‌ها بر آن متکی است، 2/84 متر و تا پشت‌بام 6 متر می‌باشد. طاق‌های این ساختمان به مرور زمان فرو ریخته ولی چندین سال قبل به همت میرزا آقا عاملی واعظ دامغان از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند که هم‌اکنون باقی و پابرجا است. در سمت غربی مسجد بین 6 ورودی و طاق، یک ورودی و طاق بزرگ‌تری به طول 14/12 متر و عرض 5/02 متر وجود دارد که آثار محراب و منبر مسجد در این قسمت دیده می‌شود. عرض هر یک از شش ورودی یا ایوان که در طرفین ورودیِ وسطی واقع شده‌اند 6/36 متر است. صحن مسجد تقریباً مربع شکل و به طول 27 و عرض 26 متر می‌باشد. در شمال مسجد مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده و ارتفاع آن در حال حاضر 26 متر است و 86 پله از داخل دارد. محیط آن در پایین در حدود 13 متر بوده و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین، از محیط آن کاسته می‌شود به طوری که محیط آن در بالا به 6/8 متر می‌رسد. این منار سکو ندارد و نقوشی از آجر روی آن وجود دارد که به منزله نما و تزئین منار محسوب می‌شود. در ارتفاع 10/5 متری کتیبه‌ای از آجر به عرض 1/30 متر وجود دارد که با خط کوفی است عبارتی روی آن نوشته شده است که فقط «الامیرالسید‌الاجل» خوانده می‌شود. آجرهایی که در ساختمان داخلی به کار رفته به قطر 4 تا 4/5 سانتی‌متر و به طول و عرض 22 سانتی‌متر و آجرهایی که در تزئینات خارجی مصرف شده به طول 17/5 و عرض 17 و قطر 3/5 سانتی‌متر می‌باشند. ارتفاع این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته است. بانی این منار بختیار بن محمد حاکم (سمنان قدیم) می‌باشد که منوچهری دامغانی نیز در شعرهایش به مدح وی پرداخته است. براساس تحقیقات صورت گرفته توسط اداره کل باستان‌شناسی این بنا قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان می‌باشد که در قرن دوم هجری قمری به مسجد تبدیل شده است. در خصوص وجه تسمیه مسجد تاریخانه گفته شده است که «تاری» به معنای خدا می‌باشد؛ بنابراین «تاریخانه» به معنای خدای خانه (خانه خدا) می‌باشد. از آنجا که این بنا در ابتدا آتشکده بوده پس از تسلط اعراب «ناری‌خانه» خوانده می‌شده است که سپس به «تاریخانه» معروف شد. بر اساس نظر آندره گدار که در جزوه جغرافیای تاریخی دامغان تألیف اقبال یغمایی نقل شده است، این مسجد را «مسجد چهل ستون» نیز می‌نامند. این رقم اغلب در ایران به معنی آن نیست که حتما چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون‌های متعدد آن است.
