عمارت ملک بوشهر
در میان زیبایی بی‌پایان خانه‌های تاریخی در شهرهای مختلف ایران، تعدادی از آن‌ها ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که باعث می‌شود از زاویه دیگری نگاهشان کنیم. عمارت ملک بوشهر از این دسته است. خانه‌ای اعیان‌نشین از دوره قاجار در بندری جنوبی. بوشهر با همه جاذبه‌های طبیعی و تاریخی‌اش می‌تواند یکی از بهترین مقاصد گردشگری به‌خصوص در فصل‌های سرد سال باشد. اگر به این شهر سفر کردید، دیدن عمارت ملک بوشهر را از دست ندهید.
درباره عمارت تاریخی ملک در بندر بوشهر
عمارت ملک بوشهر به‌عنوان مرتفع‌ترین بنای قاجاری در جنوب کشور شناخته‌شده و با نشانه‌های معماری فرانسوی به کاخ ورسای ایران مشهور است. این خانه تاریخی که به نام مالکش نام‌گذاری شده، یکی از باشکوه‌ترین آثار به‌جامانده از این دوره تاریخی است. معماری تلفیقی این عمارت اعیان‌نشین باعث شهرت و ارزش‌گذاری متفاوتش از گذشته تابه‌حال شده و توجه علاقه‌مندان به تاریخ و گردشگران بندر بوشهر را جلب کرده است.
تاریخچه عمارت ملک
داستان ساخت عمارت ملک بوشهر
خاندان ملک التجار از اهالی شهر کازرون در منطقه فارس بودند که با شروع پادشاهی سلسه قاجار به بوشهر آمدند. اعضای این خانواده بزرگ به شکلی در بوشهر جا افتادند که پسوند «کازرونی» از نام خانوادگی آن‌ها برداشته و پسوند «بوشهری» جایگزین آن شد. «محمدمهدی ملک‌التجار سوم» بازرگانی ثروتمند بوشهر بود که در دوره قاجار زندگی می‌کرد.
او که مراودات تجاری بسیاری با داخل و خارج کشور داشت؛ در سفری به فرانسه با دیدن کاخ ورسای، شیفته سبک معماری، عظمت و شکوه آن شد. هنگامی‌که ملک‌التجار به وطن برگشت، دست‌به‌کار شد تا نمونه‌ای عالی از کاخ ورسای در محله بهمنی بندر بوشهر بسازد. این تصمیم باعث خلق عمارتی شد که حالا ما آن را بانام صاحبش می‌شناسیم. ساخت این بنای بی‌نظیر در ایران به دست معماران فرانسوی انجام شد.
سرنوشت کاخ ورسای ایران و مالکش
با حضور انگلیسی‌ها در بوشهر، آن‌ها این بنای باشکوه را به‌عنوان مقر نظامی خود انتخاب کرده و سال‌ها در این عمارت مستقر شدند. گفته‌شده که انگلیسی‌ها در تمام این مدت از سفره پربرکت ملک‌التجار خوردند تا بالاخره این بازرگان بوشهری ورشکست شد و تمام دارایی‌هایش را از دست داد. آن‌ها حتی چشم طمع از لوازم نفیس موجود در عمارت ملک برنداشتند و با قیمتی خیلی پایین آن وسایل را از او خریدند و با خود به انگلستان بردند.
در آخرین سال‌های حکومت رضاشاه پهلوی عمارت ملک بوشهر که تبدیل به خوابگاه نظامی شده بود؛ تخلیه و بازسازی شد. بااین‌حال درگذر سال‌های بسیار کم‌کم چهره خرابه‌ای رهاشده به خود گرفت. با توجه به وسعت بسیار زیاد این بنا هیچ سازمانی حاضر به پذیرش هزینه‌های مرمتش نشد. بااین‌وجود در سال 1377 به‌عنوان یکی از آثار ملی در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شد.
در دهه 80 با اقدام فرماندار وقت بوشهر، این بنا از وارثان ملک‌التجار خریداری شد و به تملک اداره کل میراث فرهنگی استان بوشهر درآمد. در تمام این سال‌ها وارثان ملک همچنان مشغول فروش زمین‌های اطراف این بنا هستند. تا سال 1397 تعدادی بی‌خانمان در عمارت ملک بوشهر ساکن بودند که با پیگیری اداره کل میراث فرنگی و دیگر نهاد‌ها، از این محل رفتند. سال ۱۳۹۸ مسئولیت مرمت و بازسازی بنا به بخش خصوصی واگذار شد تا به یک هتل یا رستوران سنتی تغییر کاربری داده شود. عملیات مرمت این بنا در سال ۱۳۹۹ کلید خورد.
جاذبه‌های گردشگری نزدیک به عمارت ملک بوشهر
- 2.8 کیلومتر تا پارک شغاب (7 دقیقه با ماشین)
- 5.1 کیلومتر تا موزه دریا و دریانوردی خلیج‌فارس (12 دقیقه با ماشین)
- 9.9 کیلومتر تا اسکله جفره (17 دقیقه با ماشین)
- 12.2 کیلومتر بازار بوشهر (20 دقیقه با ماشین)
- 12.4 کیلومتر تا کلیسای ارامنه گریگوری (12 دقیقه با ماشین)
- 12.8 کیلومتر تا موزه بوشهر (20 دقیقه با ماشین)
- 11.9 کیلومتر تا عمارت گلشن (19 دقیقه با ماشین)
- 12.2 کیلومتر مدرسه سعادت (20 دقیقه با ماشین)
ویژگی‌های معماری عمارت مک بوشهر
عمارت ملک در بخش مرکزی شهرستان بوشهر و در 8 کیلومتری این بندر قرارگرفته است. این اثر تاریخی با قدمتی حدود یک قرن و زیربنایی تقریبی به مساحت ۴۰۰۰ مترمربع توسط معماران فرانسوی، به سبک و سیاق معماری کلاسیک فرانسه ساخته شد. البته مصالح به‌کاررفته در آن از منابع محلی تامین شده‌اند.
معماری فضای سبز اطراف عمارت ملک
درگذشته فضای بیرونی عمارت ملک به شکل باغ‌های تودرتو طراحی‌شده بود که با چند ردیف دیوار از هم جدا می‌شدند. هر یک از این باغ‌ها برای ارتباط با دیگر بخش‌ها و فضای بیرونی عمارت، ورودی جداگانه داشت. نکته جذاب این است که هرکدام نیز، تزئینات و فضاسازی ویژه خود را داشتند و با دیگر باغ‌ها کاملا متفاوت بودند. این باغ‌ها نشانه‌ای از پیوند خانه تاریخی ملک التجار با معماری سده‌های میانه فرانسه بودند که امروزه ازمیان‌رفته‌اند.
تزیینات و نمای بیرونی عمارت
ناظری که در حیاط جلویی عمارت ملک قرارگرفته باشد، آن را به شکل یک بنای عظیم و مستطیلی شکل در دوطبقه می‌بیند. جلوی ورودی عمارت یک سری پله بزرگ ۳ طرفه وجود دارد. در بخش ورودی ساختمان ۴ ستون ۲ تایی قرارگرفته و مسیر پله‌ها به مرکز ۲ ستون وسطی می‌رسد.
پشت ساختمان، وسط عمارت ملک، فرمی نیم‌دایره دیده می‌شود و طبقه پایین با طاق‌هایی زیبا و یکدست تحکیم و تزئین شده‌اند. در و پنجره‌های عمارت ملک به‌صورت ویژه با نظارت معماران فرانسوی ساخته شدند. برای نمونه دری ساخته شده از چوب آبنوس که روی آن با فلز طراحی و تزئین شده نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر به‌کاررفته در جزئیات این بناست.
معماری داخلی عمارت ملک بوشهر
پیشخوان عمارت ملک بوشهر فضایی باز و گسترده دارد که از پشت به سردر و عمارت اصلی وصل می‌شود. سکوی بسیار بزرگی با یک ردیف پله به ساختمان اصلی این خانه اعیانی می‌رسد. در ایوان ۳ جفت ستون و در سردَر، همان درِ بزرگ از چوب آبنوس قرارگرفته که رویش تزئینات خیره‌کننده فلزی چشم‌نوازی می‌کنند.
فضای داخلی عمارت ملک بوشهر بخش‌هایی مانند بارو، چند ایوان، شاه‌نشین، اتاق‌هایی مسکونی فراوان، چند تالار، تن‌شویی و برج‌ها در کوشک دو اشکوب ملک را شامل می‌شود. عمارت اصلی، بزرگ‌ترین قسمت مجموعه است که دیوارهایش با نقاشی‌های خیره‌کننده جلوه می‌کند. تالار طبقه پایین عمارت ملک بوشهر برای ملاقات‌های رسمی ملک‌التجار و طبقه بالا هم برای مهمانی‌های خصوصی‌اش طراحی‌شده بود.
در کنار نشانه‌های معماری فرانسوی در این بنای عظیم و باشکوه می‌توان آثار سبک معماری «بنگله» را هم دید. بنگله سبکی قدیمی در معماری شهرهای سواحل خلیج‌فارس است.
سیستم تهویه مطبوع سنتی
یکی از جالب‌ترین بخش‌های این بنا امکانات ویژه و خلاقانه‌اش برای تهویه مطبوع فضای داخلی است. وجود سیستم خنک‌کننده‌ای منحصربه‌فرد کمک می‌کند تا هوای تازه از راه دریچه‌های خاص وارد عمارت شود. دیوارهای قطور و دوجداره عمارت ملک حدود ۲ متر از هم فاصله دارند.
درگذشته این فاصله با برگ خیس نخل و نوعی خار پُر می‌شد که از ورود هوای گرم در فصل تابستان جلوگیری می‌کرد. این کار باعث خنک ماندن فضای داخلی می‌شد. به این شکل که هوای تازه از دریچه‌های ویژه وارد فضای بین دیوارها شده و باوجود گیاهان خیس و مرطوب، هوای خنکی از روزنه‌های زیرزمینی به فضای داخلی عمارت ملک هدایت می‌شد.
حالا همه ما منتظریم تا این شکوه تاریخی به‌روزهای اوج خود برگردد و در قالب هتل یا رستورانی مجلل یادگار ارزشمندی از هنر و فرهنگ گذشته باشد.
