هر شهری برای خود مسجدی که دارد که حکایت‌گر سال‌های دور و دراز است. مسجدی که علاوه بر اینکه یک مکان مقدس محسوب شده، محلی برای تاریخ گردی محسوب می‌شود. به خصوص در مورد مساجد قدیمی شهرستان‌ها که آجر به آجر آن، حرفی برای گفتن دارد. با هم سری به مسجد جامع تبریز می‌زنیم.
تاریخچه مسجد جامع تبریز
به دنبال فاجعه زمین لرزه‌ای که در سال 1193 هجری، گریبانگیر شهر تبریز شد، این شهر تبدیل به گورستانی از بناهای تاریخی قبل از قاجار شد. مسجد جامع یکی از این بناهای تاریخی است که یادگار دوران سلجوقیان بوده و در پی زلزله قسمت‌های زیادی از آن دچار تخریب و فرسودگی شد. البته این بنای زیبا و باشکوه زمان سلجوقی، پس از زلزله، در زمان قاجار توسط حاکم وقت، حسینقلی خان دنبلی، ترمیم و بازسازی شد. با این حال همچنان نمی‌توان نظرقطعی و روشنی نسبت به اولین سازنده این بنای باشکوه داد.
از تنها دست‌نوشته‌های به جا مانده، می‌توان حدس زد که حاج طالب خان تبریزی، بانی مدرسه طالبیه تبریز، مسجد جامع را مسجد کبیر معرفی می‌کند. از طرفی در کتاب تاریخ اولاد الاطهار، عمر مسجد را از زمان صدر اسلام تخمین زدند. با این حال چیزی که عیان است، این بنا روزگاری از پرشکوه‌ترین مساجد زمان سلجوقی بود. بعد از قاجار، شخصی به نام حاج محمد باقر کلکته، بانی مرمت و بازسازی بخش بزرگی از مسجد شد و در آن برای طلاب، کتابخانه و تالاری احداث کرد.
معماری مسجد جامع در تبریز
با وجودی که معماری و بازسازی جدیدی از مسجد به چشم می‌خورد، اما همچنان مسجد، طاق‌های گنبدی با ستون‌های بلندش، ویژگی بناهای قرن پنج یا شش را به تصویر می‌کشد. باستان شناسان معتقدند که در سبک معماری این بنا، از سبک کاخ فیروزآباد الگو گرفته شده است. اثری از کاشی‌کاری و حجاری، لوسترهای گران قیمت، آینه کاری‌های مجلل و از این قبیل تزئینات در آن نمی‌بینید. همین ویژگی ساده بودن و به دور از هر تجملی، آن را دیدنی و دلنشین کرده است.
طول مسجد 62 متر است که توسط دو جرز وسیع، از هم جدا شده است. یکی از قسمت‌ها تبدیل به طولی با پهنای 28 متر و سمت دیگر طول 32 متر است. ستون‌هایی که در این بخش به کار رفته در پایه‌های سنگی مستحکمی، بنا شده است که شاید همین پایه‌ها، بدنه مسجد را تا به امروز سرپا نگه داشتند. در شرق و غرب ضلع جنوبی مسجد، 5 طاق به ابعاد 30×40 و 40×60 سانتی متر می‌بینید که ظاهرا از زمان قاجار، ساخته شده است. پنجره و ارسی رنگی زیبای این مسجد، بیش از هر قسمت دیگری، توجه گردشگران به خود جلب کرده است. به طوری که اگر در زمان مناسبی برای بازدید آمده باشید، زمانی که آفتاب از پنجره به داخل مسجد، می‌تابد، یک صحنه جذاب، دلنشین و به یادماندنی برای عکس‌های خاطره‌انگیزتان، خواهد بود.
در این مسجد، دو مدرسه در شمال و شرق بنا می‌بینید که به ترتیب با نام‌های مدرسه طالبیه و مدرسه جعفریه شناخته شده است. در نمای غربی مدرسه طالبیه امروز، سر در مرتفع با دو مناره می‌بینید که بیش از نمای مسجد، مدرسه طالبیه را به چشم آورده است. برای ورود به مسجد میتوانید از دو در شمالی و جنوبی استفاده کنید. در شمالی رو به صحن و در جنوبی رو به کوچه کنار مسجد راه دارد. اگر از سمت کوچه وارد شدید، داخل شبستانی به نام آلچاق مسجد می‌شوید که به مسجد زمستانی هم معروف است. بعد از آن صحن اصلی مسجد را می‌بینید.
سنگ نوشته های مسجد
آثار گچ بری‌های قدیمی و تودرتوی خاص این مسجد را در زیرزمین و نمازخانه قدیمی مسجد نیز تماشا خواهید کرد که قدمت آن به زمان سلجوقیان و ایلخانان برمی‌گردد. تعدادی کتیبه سنگی در این مکان کشف شد. نمونه‌ای از آن روی پایه بخش غربی و دیگری بر بالای در ضلع شمالی مسجد بنا شده است. کتیبه اول بر روی سنگ مرمرین، بر اساس خواب شاه طهماسب صفوی بنا شده که توسط استاد علاءالدین محمد تبریزی، به هنر خطاطی، تزئین شده است.
کتیبه دیگر به دستور سلطان حسین صفوی نوشته شده که در آن دستور بسته شدن روسپی فروش‌ها، قمارخانه‌ها، و احکام و مجازات مربوط به آن نوشته شده است. در دستورات او، خودداری از گاو بازی، قوچ بازی، گرگ دوانی و کبوتر بازی نیز عنوان شده تا از ایجاد فساد و دشمنی بین اهالی، جلوگیری شود.
محراب مسجد
سادگی و هنر معماران قدیمی ایرانی را میتوانید در گچ بری از جنس مرمر و طراحی مارپیچ ببینید. در بالای طاق محراب، به خط کوفی، گچ بری انجام شده است که مستندی از قدمت این کتیبه از زمان مغول را نشان می‌دهد. این نوع تزئینات گچ بری متعلق به هنر ایلخانان بوده که به خوبی می‌توان آن را در گچ بری محراب تماشا کرد. این محراب را در شبستان اصلی مسجد می‌بینید که توانسته بعد از مرمت و بازسازی، همچنان شکوهش را حفظ کند تا سوژه جذاب عکس‌های تاریخی شما شود.
شبستان از قدیمی‌ترین بخش مسجد محسوب می‌شود. گنبدهای بالای ستون‌های هشت گوشه و آجربندی‌های این قسمت، از معماری دوره سلجوقی حکایت دارد . کتیبه‌ای که در بالای محراب مسجد می‌بینید، ترکیبی از خطوط کوفی و مورق است، اثر خارق العاده دوران قدیم محسوب می‌شود. سه الگوی خطی، گیاهی و هندسی توسط خطاطان هنرمند قدیمی، در این کتیبه کار شده است. اگر کتیبه مدرسه حیدریه قزوین را دیده باشید، سبک خطاطی این کتیبه نیز شبیه به همان کتیبه معروف در قزوین است.
آدرس دقیق و مسیر دسترسی به مسجد جامع تبریز
برای بازدید از این بنای تاریخی، به خیابان مطهری می‌رویم. در انتهای بازار تبریز، بنای مسجد، چشم‌نوازی می‌کند. بهترین زمان بازدید از این بنا در ساعت 11 ظهر تا 2 بعد از ظهر است. با وسیله نقلیه عمومی یا شخصی میتوانید به مسجد برسید. اگر اتوبوس را انتخاب کردید، در ایستگاه آخر، یعنی ایستگاه پایانی بازار پیاده شده و از آن جا با صرف حدود 5 دقیقه پیاده‌روی به مسجد جامع تبریز خواهید رسید. فراموش نکنید که اگر قصد سفر به تبریز را دارید، به راحتی میتوانید در بهترین هتل های تبریز اقامت داشته باشید.
جاهای دیدنی اطراف مسجد جامع تبریز
در مسیر بازدید از این جاذبه تاریخی، میتوانید از بازار قدیمی و سرپوشیده تبریز عبور کرده و از راستاهای مختلف آن دیدن کنید و در چای دبشی در تیمچه مظفریه بنوشید. هر چه که بخواهید از سوغاتی تا خریدهای شخصی‌تان را میتوانید از این بازار انجام دهید. بعد از بازدید از مسجد نیز میتوانید به خانه مشروطه تبریز رفته و از نزدیک وقایع و اتفاقات مربوط به دوران مشروطه را حس کنید.
کلیسای مریم مقدس هم در خیابان جمهوری نزدیک این مسجد است که البته بازدید از آن برای غیر مسیحیان نیاز به مجوز دارد. موزه قاجار تبریز هم از اینجا در فاصله حدود 4 کیلومتری‌تان است. کمی دیگر پیش روید به میدان ساعت تبریز می‌رسید که مجموعه‌ای از مکان‌های تاریخی را در خود جای داده است. برای صرف ناهار هم میتوانید از رستوران‌های اطراف مسجد، مانند رستوران شازده، مدرن، علیشاه و یا دربار استفاده کرده و دلی از عزا دربیاورید.
شهر تاریخی تبریز پر از جاذبه‌های دیدین است که هر کدام نقال داستان و حکایت‌های دور و دراز بوده که حیف است آن‌ها را از دست دهید. رهی نو راهنمای شما در سفر خاطره‌انگیزتان به تبریز، خواهد بود.
