قبرستان تخت فولاد مکانی مهم و تاریخی است که تاریخ و زمانِ شکل گیری‌اش دقیقا مشخص نیست. این مکان آرامگاه بسیاری از بزرگان اسلام و سایر ادیان است. به علاوه، قبرستانِ مهمی در تاریخ ایران به شمار می‌آید که در آن اتفاقات تاریخی متعدد رخ داده‌اند. این مکان بیشتر از آنکه قبرستان باشد، شبیه موزه‌ای است که در گذر زمان شکل گرفته و به شمایلِ امروزی‌اش درآمده است. برای اینکه بیشتر با این مکان ِمهم در تاریخ ایران، اسلام و اصفهان آشنا شوید با ادامه این مطلب و سامانه رزرو آنلاین هتل رهی نو همراه باشید.
معرفی قبرستان تخت فولاد
قدیمی‌ترین قبرستان در اصفهان «تخت فولاد» نام دارد. این قبرستان به نام‌های دیگری هم شناخته می‌شود؛ از جمله‌ی آنها می‌توان به «بابا رکن الدین» یا «لسان الارض» اشاره کرد. البته اکثرِ مردم اصفهان این قبرستان را به همین اسم یعنی «تخت فولاد» می‌شناسند و سایر نام‌های این مکان چندان رایج و شناخته شده نیست.
گفته می‌شود که این مکان در قرن چهارم ساخته شده، اما در هیچ منبع موثقی تاریخ ِدقیقی برای شکل گیری قبرستان تخت فولاد ذکر نشده است. برخی از قبرهای اینجا مربوط به افرادی هستند که قبل از ورود اسلام به ایران می‌زیسته‌اند. به عنوان مثال قدیمی‌ترین قبری که در این قبرستان پیدا شده است مربوط به قرن پنجم هجری است.
این قبرستان قبلا دور از شهر بود اما در حال حاضر به دلیل ساخت و سازهای فراوان در داخل شهر واقع شده و اطراف آن ساختمان‌های مسکونی قرار دارند. این مکان بیشتر از اینکه شبیه قبرستان باشد، شبیه یک موزه طبیعی است که در طی زمان شکل گرفته است.
افراد مشهور و متعددی در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند که عمدتا شیخ، هنرمند و شاعر بوده‌اند. به همین دلیل بازدید از آرامگاه‌های این افراد در تخت فولاد و همچنین تکیه‌های تاریخی ارزشمندی که داخل قبرستان ساخته شده‌اند، برای برخی از گردشگران جذاب است.
تاریخچه قبرستان تخت فولاد
دلیل اینکه گفته می‌شود قبرستان تخت فولاد اصفهان یکی از قدیمی‌ترین و باستانی‌ترین قبرستان‌های موجود در ایران است، وجود آرامگاه یوشع نبی در آن است. طبق منابع و کتاب عهد عتیق، یوشع (پیامبر یهودی) دستیار و جانشین موسی (طبق کتاب یوشع) بود و در فتح کنعان، رهبری قوم بنی اسرائیل را به دست گرفت.
در دوره دیلمیان به جای این قبرستان قصر کوچکی وجود داشت که به ادعای شاردن در کتاب سیاحتنامه‌ی شاردن (جهانگرد فرانسوی)، متعلق به یکی از سرداران نظامی آن زمان به اسم «پولاد بازو» بوده است. در اینجا یک تخت سنگ وجود داشته که اجازه می‌داد این سردار به بالای آن برود و رقابت کشتی گیرها را از آنجا شاهد باشد. در نتیجه، نامی که برای این قبرستان اختصاص داده شده است را می‌توان به این سردار نسبت داد. بسیاری از مورخان ادعا می‌کنند به علت وجود مقبره یوشع نبی در این مکان، این قبرستان پیش از ورود اسلام به ایران احداث شده است. تعداد قبر‌هایی که در این مکان به قرن‌های پنجم تا هفتم هجری قمری مربوط می‌شوند محدود است. بنابراین نمی توان به صورت دقیق زمان شکل گیری آن را حدس زد.
قبرستان تخت فولاد کجاست؟
برای رسیدن به قبرستان تخت فولاد اصفهان باید به سمت حاشیه‌ی جنوبی رودخانه زاینده رود حرکت کنید. برای دسترسی به این مکان می‌توانید از طریق خیابان‌ها و مناطقِ مختلف اصفهان به راحتی خود را به خیابان خیابان هشت متری برسانید.
به عنوان مثال تخت فولاد از جهت‌های مختلفی به خیابان‌های میر، سجاد، سعادت آباد، بهار و مصلی منتهی می‌شود. بسیاری از ساکنان شهر اصفهان ترجیح می‌دهند که به کمک BRT (اتوبوس تندرو) به این مکان بیایند. ترافیک، ازدحام جمعیت و عدم وجود جای پارک اغلب مردم را به استفاده از خطوط اتوبوس تندرو ترغیب کرده است.
شما هم می‌توانید به جای ماشین شخصی از این خطوط اتوبوس تندرو استفاده کنید. اگر علاقه دارید با خودروی شخصی به این مکان بیایید، باید خود را به خیابان سجاد، آزادگان یا فیض برسانید.
آدرس دقیق قبرستان تخت فولاد اصفهان: خیابان آزادگان، خیابان هشت متری، خیابان معلم.
شایان ذکر است که بهترین هتلی که می‌توان برای سفر به اصفهان و دسترسی آسان به اکثر جاذبه‌های تاریخی من جمله قبرستان تخت فولاد انتخاب کرد، هتل عباسی است. هتل عباسی اصفهان یکی از بهترین هتل‌های این شهر محسوب می‌شود. با اقامت در این هتل به بسیاری از جاذبه‌های تاریخی شهر دسترسی آسانی خواهید داشت.
تخت فولاد، مامنی برای عالمان دینی و بزرگان
آثار مکتوبی که در آنها به تخت فولاد اصفهان اشاره کرده باشند، کم نیستند. مثلا در برخی از کتاب‌ها و منابع به جای مانده از دوران سلجوقیان از این قبرستان اسمی آورده شده است. بسیاری از کسانی که اهل دین و ریاضت کشیدن بوده‌اند، این مکان را برای عبادت و چله نشینی انتخاب می‌کرده‌اند. اینجا محلی برای عبادت عارفانه افراد مشهوری همچون «بابا فولاد» یا «بابارکن الدین» به شمار می‌آمده است. بسیاری از این عارفان که لقب «عمو» یا «بابا» را داشته‌اند، تا مدت‌ها در این مکان زندگی می‌کرده‌اند. بابا رکن الدین یکی از علمای زاهدانی بود که در این مکان آرامگاه دارد. بسیاری از علمای دینی ساکن در اصفهان، در همین قبرستان به خاک سپرده شده‌اند.
تخریب تکیه‌های اصل تصوف در اواخر دوره صفویه
به جز عالمان دینی، بسیاری از چهره‌های برجسته‌ی دراویش نیز در اینجا گرد هم می‌آمده‌اند. خانقاه این افراد آرامگاه ِبابا رکن الدین بوده است. بعد از شکل گیری حکومت صفویه، در کنار تخت فولاد یک کاروانسرا احداث شد. بسیاری از کاروان‌هایی که از جنوب اصفهان به این شهر می‌آمدند در این کاروانسرا استراحت می‌کردند. از کاروانسرا هنوز هم بخش‌هایی باقی مانده است.
در حکومت صفویه، مردم عادی اجازه‌ی به خاکسپاری عزیزان خود را در تخت فولاد نداشتند؛ فقط بزرگان و اشراف مملکتی در این قبرستان دفن می‌شدند. شاه سلیمان صفوی وسعت این قبرستان را افزایش داد؛ حداقل چهارصد تکیه در این قبرستان در دوره‌ی حکومت وی شکل گرفتند.
بعد از روی کار آمدن شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه دودمان صفوی، بسیاری از این تکیه‌ها تخریب شدند. در اصل ملا محمد باقر مجلسی کسی بود که دستور داد اهل تصوف از شهر اصفهان بیرون رانده شوند و تکیه‌های مربوط به این گروه نیز تخریب شوند. بعد از این دوران، عموم مردم توانستند عزیزان خود را در تخت فولاد به خاک بسپارند.
تخریب بناهای قبرستان در دوره قاجاریه!
در دوره قاجاریه، این قبرستان همچون بسیاری از آثار باستانی و مهم کشور مورد بی توجهی قرار گرفت. البته در دوره فتحعلی شاه یک تکیه به اسم مادر شاهزاده (که در ابتدای مطلب به آن اشاره کردیم) در این مکان ساخته شد، اما باز هم روند تخریب قبرستان و بناهای موجود در آن ادامه داشت. اوج تخریب‌ها در دوران ناصرالدین شاه قاجار به وجود آمد. او دستور داد بسیاری از بناهایی که در دوره صفویه در این قبرستان ساخته شده بودند، کاملا تخریب شوند.
ادعاهایی وجود دارد مبنی براینکه در ابتدای شروع سلطنت دودمان قاجار بر ایران، این مکان یک روستای کوچک بوده که در آن انواع درختان و باغ‌های بسیار زیبا وجود داشته است! رکن الملک کسی بود که بسیاری از بناهای موجود در این مکان را احداث کرده و آن را به یک باغ تبدیل کرده بود. (سلیمان خان رکن الملک، حاکم فارس و اصفهان از معاصران دوره شاه اسماعیل صفوی و یکی از شاعران به نام بود.)
به خاک سپاری بخشی از شهدای جنگ ایران – عراق در تخت فولاد
در دوره جنگ ایران و عراق و در سال 1363، پیکر بسیاری از شهدای جنگ را در همین قبرستان به خاک سپردند. در صورتی که برای بازدید از این مکان اقدام کنید، می‌توانید از قطعه‌ی جداگانه‌ای که برای شهدای جنگ اختصاص داده شده است بازدید نمایید. بعد از مدتی، مابقی پیکر‌ها به قبرستان باغ رضوان اصفهان منتقل شدند.
معماری قبرستان تخت فولاد
قبرستان تخت فولاد 75 هکتار مساحت دارد. مسجد‌ها و کاروانسراها یا آب انبار‌هایی که قبلا در تخت فولاد ساخته شده‌اند، اکنون مخروبه‌هایی بیش نیستند. در این قبرستان دو مصلی وجود داشت که در حال حاضر خبری از آنها نیست. در حال حاضر به جای آنها یک مصلی بزرگ قرار گرفته است که به تازگی در اصفهان ساخته شده است.
بسیاری از مساجدی که در این قبرستان وجود داشته‌اند به کُل تخریب شده‌اند؛ در حال حاضر فقط یک مجسد به نام «رکن الدوله» در این مکان سالم باقی مانده است. مسجد‌های خراب شده، «مسجد تکیه خوانساری» و «مسجد تکیه آقا مجلس» بوده‌اند که اولی متعلق به دوره صفویه و دیگری متعلق به دوره‌ی قاجاریه بوده‌اند.
بسیاری از تکیه‌های موجود در این مکان دارای آب انبار بوده‌اند که همگی از بین رفته‌اند. تکیه‌هایی مانند چهارسوقی، شهشهانی و آقا مجلس دارای آب انبار بوده‌اند.
آثار هنری موجود در تخت فولاد
از آنجایی که تخت فولاد اصفهان عمری دراز و طولانی داشته، با سرکار آمدن هر پادشاه و هر دودمانی، تغییراتی را به خود دیده است، در نتیجه این مکان در حال حاضر مجموعه‌ای از بسیاری تغییرات و دگرگونی‌ها است که نما و معماری آن را از بنیان تغییر داده‌اند. تخت فولاد از ابتدا شکل و شمایل امروزی‌اش را نداشت.
منظور ما از شکل و شمایل، آثار هنری موجود در آن، گچ‌بُری‌ها، خوشنویسی‌ها، کاشی کاری‌ها، نگارگری‌های استادان ماهر و نقاشی‌های معنوی است. بنابراین تخت فولاد اصفهان به جز مجموعه‌ای از آرامگاه‌ها و تکیه‌ها، محلی است که بسیاری از اساتید بزرگ در آن هنرنمایی‌های خود را عرضه کرده‌اند.
در این قبرستان کاشی کاری‌هایی روی بُقعه‌ها و آرامگاه‌های افراد مهمی همچون آقا حسین خوانساری، محمد کاظم واله، تکیه‌هایی همچون میرفندرسکی و بابا رکن الدین انجام شده است. بسیاری از سنگ قبرها با خوشنویسی تزئین شده‌اند. نقاشی‌هایی از شیخ بهایی و میرفندرسکی نیز در این مکان دیده می‌شوند که آثاری ماندگار و به جای مانده از سید حسین نقاش هستند.
حتی هنر سنگ تراشی نیز به این مکان رسوخ کرده است. یکی از بهترین سنگ مزار‌های موجود در این قبرستان متعلق به آقا محمد بید آبادی است. این سنگ توسط استاد محمدعلی تراشیده و طراحی شده است. یک کتیبه حجاری شده نیز در این مکان روی در ورودی مسجد مصلی تخت فولاد قرار دارد. بسیاری از قبرهای این مکان مُزین به هنر نگارگری هستند که شغل و پیشه‌ی شخصی که به خاک سپرده شده است را نشان می‌دهند.
طراحی سنگ قبر براساس شغل در تخت فولاد!
نوشته‌های روی قبرهای قبرستان تخت فولاد اصفهان در نوع خود جالب توجه است. اگر به اکثر قبرها دقت کنید متوجه می‌شوید که نقش‌ها و طرح‌های حک شده روی آنها با یکدیگر متفاوت هستند. در گذشته سعی می‌کردند تا با حکاکی نقش‌های مختلف روی سنگ قبرها، تاریخ را به شیوه‌ای هنرمندانه به تصویر بکشند. به عنوان مثال با در نظر گرفتن ِحرفه‌ی شخصی که از دنیا می‌رفت، روی سنگ قبر او طرح خاصی کشیده می‌شد. مثلا اگر شخص در زمان حیاتش آرایشگر بود، روی سنگ قبر او قیچی یا شانه مو حکاکی می‌کردند.
تکیه های قبرستان تخت فولاد
در فرهنگ عامه «تکیه» به مکانی گفته می‌شود که در آن مراسم‌های عزاداری اجرا می‌شوند. همچنین به مقبره یک شخصیت تاثیرگذار و مهم نیز تکیه گفته می‌شود. بسیاری از درویشان در تکیه‌های مربوط به این قبرستان عبادت کرده و چله نشینی می‌کرده‌اند؛ بسیاری از آنها پس از مرگشان در محل ریاضت کشی خود در تخت فولاد به خاک سپرده می‌شدند.
از آنجایی که قبرستان تخت فولاد مملو از آرامگاه‌های افراد مشهور و مشاهیر بود، آن را در لیست آثار ملی ایران به ثبت رساندند. به ازای هر قطعه‌ای که در تخت فولاد به نام یک فرد مهم نامگذاری شده است، یک تکیه هم اختصاص داده شده است؛ از جمله‌ی این تکیه‌ها می‌توان به تکیه میرفندرسکی و لسان الارض اشاره کرد. تعداد این تکیه‌ها فراوان است و شما با بازدید از این قبرستان می‌توانید از تک تک آنها دیدن کنید.
ساخت و پیاده سازی تکیه‌ها در تخت فولاد اصفهان از قرن هشتم به بعد انجام گرفت. این تکیه‌ها به جز موارد ذکر شده، مکانی برای اهل تصوف و فقرای اصفهان نیز بوده‌اند. بسیاری از تکیه‌ها در اطراف خود دارای حجره‌های متعدد هستند که محلی برای حضور اهل تصوف و فقیهان دینی در اصفهان بوده‌اند.
بسیاری از تکیه‌های موجود در این قبرستان در دوره صفویه ساخته شده‌اند که معروف‌ترین ِآنها بابا رکن الدین، بابا فولاد، میرفندرسکی، خوانساری و خاتون آبادی هستند. لیست تکیه‌های موجود در تخت فولاد را در لیست زیر آورده‌ایم.
• تکیه کازرونی
• آرامگاه بیدآبادی
• تکیه مادر شاهزاده
• تکیه واله
• تکیه چهارسوقی
• تکیه لسان الارض
• تکیه فیض
• تکیه شهشهانی
• تکیه ریزی‌ها
• تکیه سید العراقین
• تکیه میرزا رفیعا
• تکیه میر فندرسکی
• تیکه بابا فولاد حلوایی
• آرامگاه بابا رکن الدین
• تکیه آغاز باشی
• تکیه تویسرکانی‌ها
• تکیه خاتون آبادی
• تکیه بروجردی‌ها
• تکیه جویباره‌ای
معماری تکیه ها در تخت فولاد
اغلب تکیه‌هایی که در دوره صفویه در این مکان ساخته شده‌اند شباهت قابل توجهی به یکدیگر دارند. ورودی بسیاری از این تکیه‌ها دارای هشتی، سردر و دالان است. آنها دارای صحن و حجره و ایوان هستند. بسیاری از آنها معماری یکسانی دارند؛ البته «تکیه‌ی میر» با سایر تکیه‌های موجود در این قبرستان تفاوت دارد و در آن هیچ مقبره‌ای وجود ندارد. تکیه‌های ساخته شده در دوره قاجاریه، معماری خاص خود را دارند؛ این تکیه‌ها غالبا هشت ضلعی منتظم هستند.
بازدید از قبرستان تخت فولاد
مانند اکثر قبرستان‌ها، شما در فاصله ساعت‌های 9 صبح تا 5 عصر می‌توانید از این مکان دیدن کنید. البته به دلیل قرارگیری این قبرستان در داخل شهر و طراحی متفاوت ِآن نسبت به هر قبرستان دیگری، بسیاری از مردم بعد از غروب آفتاب در تکیه‌ها و مراسم‌های مذهبی برگزار شده در آن حضور پیدا می‌کنند. ورود به قبرستان تخت فولاد رایگان است و هیچ هزینه‌ای از بازدید کنندگان دریافت نمی‌شود.
کلام آخر
قبرستان تخت فولاد نمونه‌ای بی‌نظیر از یک آرامگاه دسته جمعی از فضلا، عالمان دینی، هنرمندان، افراد مشهور و تاثیرگذار در جامعه است که تاریخ ساختِ آن دقیقا مشخص نیست. آنچه از این مکان می‌دانیم غالبا مربوط به دوره‌ی صفویه و پس از آن است. این قبرستان در دوره صفویه در دوران اوج خودش بود و تکیه‌ها، آب انبارها و کاروانسرایی هم در نزدیک آن ساخته شد. با ورود دودمان قاجاریه بسیاری از بناهای موجود در این مکان تخریب شدند. بعد از انقلاب اسلامی پیکر بسیاری از شهدای جنگ در این مکان دفن شد.
اینجا بیشتر از اینکه یک قبرستان عمومی باشد، از گذشته تا به امروز مکانی برای عبادت و برگزاری مراسم‌های مذهبی و همچنین تجمع عالمان دینی بود. شما می‌توانید در هر روز از سال بدون پرداخت هزینه از این مکان بازدید کنید. این قبرستان بسیاری از آثار ارزشمند هنرمندان در حوزه‌های نگارگری، خطاطی، سنگ تراشی، نقاشی و ... را در خود جای داده است؛ از این رو بیشتر شبیه یک سند هنری، تاریخی و باستانی است.
سوالات متداول
چه تفاوتی میان قبرستان تخت فولاد با سایر قبرستان‌ها وجود دارد؟
تخت فولاد اصفهان بیشتر از اینکه یک قبرستان باشد، شبیه یک سند تاریخی و باستانی است که افراد مهم و تاثیرگذار جامعه در آن دفن شده‌اند. به عنوان مثال قبر یوشع نبی و بسیاری از عالمان دینی، در این مکان قرار گرفته است.
آیا مراسم‌های مذهبی در قبرستان تخت فولاد انجام می‌شود؟
بله، بسیاری از مراسم‌های مذهبی عزاداری در تکیه‌های موجود در این قبرستان برگزار می‌شوند.
چرا باید بازدید از قبرستان تخت فولاد را در برنامه سفر به اصفهان بگنجانیم؟
این قبرستان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مکان‌ها در ایران به شمار می‌آید. این همچنین دارای تکیه‌ها و مسجدی است که در دوران صفویه و قاجاریه ساخته شده‌اند.
در نزدیکی این قبرستان مکان‌های دیدنی دیگری نیز وجود دارند؟
بله، شما می‌توانید بعد از دیدن این قبرستان به سراغ سایر جاذبه‌های دیدنی اصفهان بروید.
از جمله آنها می‌توانیم به سی و سه پل، محله جلفا، باغ غدیر، کلیسای بیت اللحم، باغ گلها و ... اشاره کنیم.
قدیمی‌ترین قبری که در تخت فولاد موجود است متعلق به چه دوره‌ای است؟
قدیمی‌ترین آرامگاه در تخت فولاد مربوط به قرن پنجم هجری است.
