ربع رشیدی تبریز

بازدید از بنای ربع رشیدی تبریز

رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز با قدمت 700 ساله (مصادف با قرن سیزده میلادی) است که در دامنه‌های سرسبز و خوش آب‌وهوای بیلان کوه ساخته شده است. درواقع این مکان دارای آب‌وهوای کوهستانی است. اما اهمیتی که این بنا دارد، خیلی فراتر از یک معماری زیبا و قرار گرفتن در یک محدوده خوش آب‌وهواست. ربع رشیدی تبریز را در آن زمان مانند یک شهرک با تمام امکانات رفاهی موردنیاز از قبیل مدرسه، مسجد، بیمارستان، کتابخانه، حمام، مهمانسرا، یتیم‌خانه و ... ساخته‌اند. همان طور که میدانید، رَبع از کلمه «اربع» عربی به معنی چهار می‌آید. درواقع در چهار گوشه این شهرک، چهار دانشکده ساخته شده بود. اکنون ریشه بخش اول نام ربع رشیدی (یعنی ریشه کلمه ربع) نیز برایتان روشن شد.

ویژگی علمی و فرهنگی ربع رشیدی

بنای ربع رشیدی از ابتدا به‌عنوان یک دانشگاه توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (وزیر غازان خان ایلخانی) ساخته شد؛ بنابراین طبیعی است که از اهمیت علمی و فرهنگی خاصی برخوردار بوده باشد. همان طور که پیش‌تر نیز گفته شد، این بنا درواقع یک شهرک بوده؛ اما نه یک شهرک معمولی، بلکه یک شهرک دانشگاهی که مانند دانشگاه‌های امروزی دارای کتابخانه‌هایی بزرگ با هزاران جلد کتاب، آزمایشگاه‌های مجهز کشاورزی، کارگاه‌های صنعتی، بیمارستان و مدارس معمولی و عالی بوده است.

از ویژگی برجسته و مهم دانشگاه ربع رشیدی تبریز باید به چندزبانه و بین‌المللی بودن آن اشاره کنیم. در آن زمان چنین دانشگاهی در کل جهان وجود نداشته و درواقع ربع رشیدی اولین دانشگاه بین‌المللی در جهان است که در قرون وسطی در ایران ساخته شده و نشان می‌دهد ایرانیان قدیم از چه جایگاه والا و وارسته‌ای در جهان برخوردار بوده‌اند.

مسیر دسترسی به ربع رشیدی تبریز

ربع رشیدی تقریباً یک بنای مخروبه باستانی محسوب می‌شود که نیازی به تهیه بلیط ورودی ندارد و در همه اوقات شبانه‌روز می‌توانید از آن بازدید کنید. برای رفتن به بنای زیبا و تاریخی ربع رشیدی باید به اصلی‌ترین خیابان محله باغمیشه تبریز، یعنی خیابان عباسی رفته و سپس مسیر شمال شرقی چهارراه عباسی را به سمت تپه‌های دامنه بیلان کوه پیش بگیرید. اما چطور می‌توان به آنجا رفت؟

مترو: اگر به مترو دسترسی راحت‌تری دارید، به ایستگاه متروی دانشگاه بروید. این ایستگاه با اینکه از ربع رشیدی فاصله دارد، اما از آنجا دسترسی خوبی به ترمینال اتوبوسرانی خواهید داشت و می‌توانید بقیه مسیر را با اتوبوس طی کنید.

اتوبوس: اگر قصد دارید برای رفتن به این مجموعه تاریخی از اتوبوس استفاده کنید، باید اتوبوس‌های خیابان عباسی را سوار شوید. ربع رشیدی در بین دو ایستگاه علی‌آباد و چهارراه عباسی قرار گرفته است.

ماشین: برای رفتن به شهر کوچک ربع رشیدی، باید از تبریز به سمت حرکت کنید و در آنجا از بلوار هفت‌تیر وارد خیابان عباسی شوید. این خیابان به شکل حرف T است. آن را ادامه دهید تا جایی که به بالای حرف T برسید. سپس به سمت راست بپیچید. اولین چهارراه، تقاطع خیابان‌های عباسی و خبازی است. مجموعه ربع رشیدی در قسمت شمال شرقی همین چهارراه قرار گرفته است.

معماری بنای ربع رشیدی تبریز

این بنای بزرگ بعد از ورود مغول‌ها به ایران و در دوره اسلامی ساخته شده و به همین دلیل نیز سبک ساخت آن، سبک معماری آذری است. معماری آذری، همان طور که از نامش پیداست در منطقه آذربایجان رواج داشته و در دوره حکومت ایلخانان (بین سال‌های 654 تا 736 قمری) پدید آمد. اگر بخواهیم نگاهی به ریشه اصلی سبک آذری بیندازیم، باید بگوییم ریشه اولیه ربع رشیدی تبریز معماری ساسانی است که پیش از اسلام در ایران رواج داشته. به‌تدریج معماری ساسانی پیشرفته‌تر شد و سبک رازی را پدید آورد که معماری اصلی در دوره سلجوقیان است. بعد از حمله مغول به ایران، سبک معماری مغولی با سبک معماری رازی آمیخته شد و یک نوع پیشرفته‌تر از معماری را پدید آورد که به سبک آذری معروف شد. خاستگاه این سبک را مراغه می‌دانند. بعد از مراغه، سبک آذری به تبریز هم رسوخ کرد و بعدازآن در سراسر ایران گسترش یافت. از ویژگی‌های خاص و متمایزکننده سبک معماری آذری باید به توجه به هندسه و تناسبات عمودی در طراحی، ابعاد بزرگ بنا، ایوان‌های مستطیلی شکل و متنوع اشاره کرد. به‌طوری‌که گنبدها و درهای ورودی معمولاً ارتفاع زیادی دارند و در معماری بنا از اشکال هندسی نظیر شش‌ضلعی، فضاهای مربعی و... استفاده شده است. تزئیناتی که در ابنیه آذری به کار می‌روند عبارت‌اند از گچ‌بری، کاشی‌های نقش برجسته و زرین‌فام.

تاریخچه ربع رشیدی تبریز

بعد از حمله مغول به ایران، در زمان حکومت ایلخانان، غازان خان که در آن موقع به‌نوعی حاکم مغول در ایران بود، وزیر اعظم دربار را اعدام کرده و به‌جای وی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی را به وزارت منصوب می‌کند. خواجه رشیدالدین در یک خانواده یهودی پزشک بزرگ شده بود و پدربزرگش عطار بود. ایشان فردی بسیار فرهیخته، از دانشمندان و نویسندگان آن زمان و هم‌دوره با خواجه‌نصیرالدین طوسی بود. وی اقدامات مهم و قابل‌ستایش زیادی در غرب کشور انجام داد که یکی از آن‌ها ساخت مجموعه دانشگاهی ربع رشیدی است. درواقع بنای ربع رشیدی تبریز نیز به خاطر نام سازنده بزرگ آن خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ربع رشیدی نام گرفته است. خواجه رشیدالدین بعد از ساخت این مجموعه دانشگاهی، پزشکان معروف، دانشمندان، علما، متخصصان حرفه‌های مختلف و هنرمندان ماهر را از سراسر دنیا جهت تدریس در این دانشگاه بین‌المللی چندزبانه جذب کرد. این مجموعه در زمان وزارت خواجه رشیدالدین (در سال‌های 700 تا 736 قمری) آباد و پررونق بود؛ اما متأسفانه وی نیز مانند وزیر قبل از خود کشته شد و با کشته شدن وی، بنای مهم ربع رشیدی نیز غارت و ویران شد.

قلعه صفوی بر روی مجموعه ربع رشیدی

قبلاً تصور می‌شد شاه‌عباس صفوی به مرمت مجموعه ربع رشیدی تبریز پرداخته؛ اما در کاوش‌های سال 85 مشخص شد درواقع شاه‌عباس صفوی با استفاده از مصالح ویرانه‌های ربع رشیدی، قلعه‌ای بر روی آن ساخته است تا حاکم تبریز در این قلعه بتواند در برابر حمله عثمانی‌ها مقاومت کند. البته ازآنجاکه این منطقه از تبریز بخش زلزله‌خیز استان است، قلعه صفوی نیز در اثر زلزله ویران شد. اکنون‌که وضع از آن نیز بدتر شده و متأسفانه منطقه مسکونی بسیار به محل این قلعه نزدیک شده، به‌طوری‌که اگر همین‌طور پیش برود، کم‌کم خانه‌ها بر روی خرابه‌های این آثار باستانی ساخته می‌شوند و دیگر اثری از این بنای تاریخی ارزشمند چیزی باقی نخواهد ماند.

بخش های مختلف شهرک ربع رشیدی

این شهرک در آن زمان دارای سه بخش اصلی، مسکونی (به نام شهرستان رشیدی) و اعیان‌نشین (معروف به ربع رشیدی) بوده است. بخش اصلی ربع رشیدی تبریز، خود دارای 5 بخش به نام‌های مجموعه روضه (مساجد، دفتر کار مسئولان دانشگاه، اتاق سکونت اساتید و طلاب، کتابخانه و دو اتاق یکی مخصوص پذیرایی از مهمانان رئیس دانشگاه و یکی برای جلسات محرمانه)، خانقاه (محل سکونت شیوخ و صوفی‌ها و امکانات رفاهی)، دارالضیافه (مهمانسرا)، دارالشفا (بیمارستان و دانشکده‌های پزشکی) و دارالمساکین (یک بخش خارج از ربع رشیدی تبریز ولی چسبیده به آن، برای پذیرایی از فقیران با یک وعده غذای رایگان) بوده است. در بخش مسکونی ربع رشیدی، سی هزار خانه، 24 کاروانسرا و تعداد زیادی باغ، حمام، کارخانه‌های مختلف و امکانات رفاهی و اقتصادی ساخته شده بود. در بخش اعیان‌نشین، خانواده‌های سه مقام ارشد دانشگاه (رئیس دانشگاه، مشرف و ناظر) و هم‌چنین خانواده‌های مسئولان، مهندسان و معماران به همراه غلامانشان زندگی می‌کردند.

وقف نامه ربع رشیدی تبریز

خواجه رشیدالدین املاک زیادی از قسمت‌های مختلف ایران، افغانستان، گرجستان و... را وقف دانشگاه بین‌المللی ربع رشیدی کرد. وی برای اینکه این املاک وقفی را ساماندهی کند، آن‌ها را با ذکر جزئیات در دفترچه‌ای یادداشت کرد که به وقف نامه ربع رشیدی مشهور شد. البته در این دفترچه، علاوه بر املاک وقفی، تعداد افراد ساکن به همراه شغل ایشان و کلیه ساختمان‌های مجموعه ربع رشیدی به تفکیک نوع استفاده و هم‌چنین بخش‌های مختلف شهرک مشخص شده است. ازآنجاکه این بنای تاریخی تبریز، طی سال‌ها اول توسط دشمنان حکومت ایلخانی، سپس توسط شاه صفوی و بعد زلزله و اکنون نیز شهرسازی‌های بی‌رویه تقریباً به‌طورکلی نابود شده، ولی خوشبختانه خواجه رشیدالدین با وقف نامه‌ای که نوشته، کمک زیادی به ما در درک نظام مدیریتی و شرایط آن زمان ربع رشیدی کرده است. این وقف نامه توسط خانواده حاجی ذکاءالدوله سراج میر نگهداری می‌شد. انجمن آثار ملی در سال 1348 آن را از این خانواده خرید و آن را به یونسکو معرفی کرد. وقف نامه ربع رشیدی اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود و در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسیده است.

پارک ربع رشیدی تبریز

در شهر تبریز، پارکی بزرگ نیز به نام ربع رشیدی، در مجاور کوه عینالی، ساخته شده که یک پارک بزرگ جنگلی است. این پارک دسترسی آسانی دارد. برای رفتن به آن باید در تبریز، به اتوبان پاسداران بروید. پارک مابین بلوار توانیر و بلوار شهید رجایی واقع شده است.

نمایشگاه و جشنواره ربع رشیدی در تبریز: از سال 1384، وزارت کشور با همکاری منطقه ویژه علم و فناوری ربع رشیدی در محل نمایشگاه بین‌المللی تبریز، نمایشگاهی را برگزار می‌کند تا استارتاپ‌ها و دانش‌پژوهان مجالی برای معرفی و ارائه طرح‌ها و ایده‌هایشان داشته باشند. مجریان و حامیان زیادی از بخش‌های دولتی و خصوصی در این نمایشگاه حاضر شده و از طرح‌های برگزیده یا مناسب به صورت مالی یا معنوی حمایت می‌کنند. اولین نمایشگاه با عنوان «نمایشگاه فناوری‌های پیشرفته ایران – Hi-Tech» برگزار شد که در آن 159 مجموعه حضور یافتند و شرکت‌کنندگان به معرفی ایده‌ها، طرح‌ها و محصولات دانش‌محورشان پرداختند. امسال، در تاریخ 13-17 آبان 1398، هفتمین نمایشگاه ربع رشیدی تبریز (Rinotex 2019) برگزار خواهد شد و در حال حاضر از علاقه‌مندان به شرکت در نمایشگاه از طریق وب‌سایت رینوتکس ثبت‌نام می‌شود. هدف نمایشگاه امسال، معرفی ایده‌های جدید فناوری و طرح‌های استارتاپی، توسعه و تجاری‌سازی طرح‌های مربوط به فناوری، فروش محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان و معرفی نیازهای بخش فناوری است.